ผมยังคงจดจำความรู้สึกของการเป็นเด็กห้องควีนที่ถูกลดคะแนนลงมาอยู่ห้องธรรมดา แล้วต้องมาเป็นเพื่อนกับ ‘เด็กหลังห้อง’ ในชั้นเรียนที่เต็มไปด้วยเด็กหางกะทิได้อย่างแจ่มแจ้ง

เหล่าเพื่อนชายแท้เกเรที่สอน ‘เพื่อนตุ๊ด’ อย่างผมเล่น Counter-Strike และ World of Warcraft ในร้านเกมย่านชานเมือง กลายเป็นกลุ่มเพื่อนสนิทของเด็กเนิร์ด ๆ อดีตหัวหน้าห้องอย่างผมไปโดยปริยาย กลุ่มเพื่อน ๆ ที่ไรต์ซีดีหนังวาบหวิวแบ่งกันดู ช่วยกันติวข้อสอบ จนไปถึงเพ้อถึงสาวสวยแผนศิลป์-ภาษาที่จะไม่มีวันชอบพวกมันให้ผมฟัง

ในความทรงจำในรั้วโรงเรียนของเด็กในยุค 90 อย่างผม คือช่วงเปลี่ยนผ่านของฐานะพ่อกับแม่ของผมด้วย จากโรงเรียนอนุบาลไฮโซ กลายมาเป็นโรงเรียนรัฐกางเกงสีกากี และห้องน้ำชายที่ผมไม่กล้าเข้าเพราะมันสกปรกมาก มากถึงขนาดผมยอมอุจจาระราดกางเกงในสมัยประถมต้น แน่นอนว่ามันมาพร้อมกับการถูกล้ออย่างไม่หยุดหย่อนหลายปีดีดัก

อย่างไรก็ตาม 12 ปีกว่าของการพยายามเป็นส่วนหนึ่งของอะไรบางอย่างในรั้วโรงเรียน มีวัตถุอยู่ชิ้นหนึ่งที่อยู่คู่กับชีวิตนักเรียนอย่างผมมาตลอดเวลา สิ่งนั้นคือ ‘กระเป๋านักเรียน JACOB’

เกือบ 20 ปีให้หลัง หลังจากที่ความทรงจำของชีวิตวัยเรียนของผมค่อย ๆ เลือนหายไปตามกาลเวลา ผม ศรัณย์ เย็นปัญญา นักออกแบบวัยกลางคน ก็ได้รับโทรศัพท์จากแบรนด์ JACOB ให้เข้ามาคุยกันเรื่องการออกแบบกระเป๋าใบใหม่ให้กับเขาอย่างไม่มีปี่มีขลุ่ย

‘กระเป๋าใบนั้น’ ที่ถ้าหากคุณเป็นเด็กเท่ ๆ คุณจะใส่หนังสือน้อย ๆ และหนีบมันด้วยคลิปหนีบกระดาษให้กระเป๋าแบนมากที่สุด ในขณะที่ผม ผู้ซึ่งเป็นเด็กสตึนั้น ยอมแบกทุกสิ่งทุกอย่างมาในกระเป๋าที่บวมเป่ง เพื่อให้ไม่พลาดการจดวิชาใดก็ตามในการจัดตารางเรียนแต่ละวัน แต่มันก็คือกระเป๋าหนังใบเดียวกัน

กระเป๋าที่เราบางคนใช้หลบฝน ใช้ตีกับเพื่อนบนรถเมล์ ใช้ใส่โน้ตกีตาร์เพลงใหม่ของพี่ตูน ใช้หนีบไว้ใต้รักแร้ที่สยามรอแมวมองมาทัก กระเป๋าใบนั้น ใบเดียวที่อยู่ข้าง ๆ เราในทุกการเปลี่ยนผ่านของตัวเราเอง วันนี้กำลังจะได้มีชีวิตใหม่แล้วจากน้ำมือของผมเอง

ย้อนอดีตกระเป๋าที่เราทุกคนรู้จัก

กระเป๋านักเรียนหนังทรงคุ้นตาพวกเราทุกคนนั้น แท้ที่จริงแล้ว หากจะสืบที่มาของมันก็คงต้องย้อนไปสมัยโรมันกันเลยทีเดียว ในสมัยนั้น กระเป๋าคิดค้นขึ้นเพื่อใส่เครื่องมือและอาหาร โดยทำจากหนังสัตว์และวัสดุธรรมชาติ มีสายคล้องกับลำตัว หลังจากนั้นในยุคกลาง กระเป๋าเหล่านี้ก็พัฒนามาให้เหล่านักปราชญ์และนักบวชใช้ใส่หนังสือ ซึ่งอาจจะถือเป็นกระเป๋า (นัก) เรียน ยุคแรก ๆ ไปโดยปริยาย

หลังจากการปฏิวัติอุตสาหกรรมในศตวรรษที่ 19 การผลิตกระเป๋าก็มีความก้าวหน้าเพิ่มขึ้นอย่างมาก สินค้ามีราคาถูกลง กระเป๋าที่ครั้งหนึ่งถูกใช้โดยนักบวชก็แพร่หลายมากขึ้น รวมถึงรูปร่างรูปทรงของมันด้วยเช่นกันที่เพิ่มช่องใส่ของต่าง ๆ ได้มากขึ้น

จนถึงยุค 50 ที่การใช้กระเป๋าทรงนักเรียนนี้เริ่มแพร่หลายที่สุด ในรั้วมหาลัยชั้นนำอย่าง Cambridge หรือ Oxford ด้วยรูปทรงที่เรียบง่าย มีฝาปิดด้านหน้า พร้อมสายคาดและสายสะพาย ซึ่งความเรียบง่ายนี้เองที่ทำให้ทรงกระเป๋านักเรียนนี้แพร่หลายออกนอกรั้วโรงเรียนไปยังกลุ่มคนทั่วไป หรือแม้กระทั่งทหาร ข้ามน้ำข้ามทะเลจนกลายเป็นต้นแบบกระเป๋านักเรียนหนังที่เราคุ้นตากันทุกวันนี้

ใครที่เคยดูอนิเมะเก่า ๆ น่าจะเคยเห็นเด็กนักเรียนญี่ปุ่นสะพายกระเป๋ารูปทรงไม่ต่างอะไรกันกับกระเป๋าที่ผมกำลังสาธยายอยู่เช่นเดียวกัน และแน่นอน กระเป๋านักเรียน JACOB ก็ได้รับอิทธิพลมาจากประวัติศาสตร์อันยาวนานตั้งแต่สมัยโรมันนี้เช่นเดียวกัน

ต้มยำกุ้งสีกากี

การเปลี่ยนจากกางเกงสีน้ำเงินเป็นกางเกงสีกากีของผม มาพร้อมกับยุคต้มยำกุ้งที่เงินสะสมในครัวเรือนของบ้านผมเริ่มร่อยหรอลงทุกที ผมได้เรียนรู้เรื่องชนชั้นในวัยเยาว์ผ่านการเคยมีพี่เลี้ยง แล้วก็ไม่มีอีกต่อไป ฐานะทางบ้านผมไม่จนกรอบ แต่ห่างไกลจากคำว่ารวยยิ่งนัก ถึงกระนั้น ผมจำได้ว่า 2 สิ่งที่ลูกชายสปอยล์อย่างผมรบเร้าให้พ่อกับแม่ซื้อให้ใช้ไปโรงเรียน คือกล่องดินสอสี 2 ชั้น และกระเป๋า JACOB

ตัดภาพมาที่ JACOB แบรนด์กระเป๋าที่ก่อตั้งแต่สมัยหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 โดยผู้ก่อตั้งรุ่นหนึ่ง คือ คุณสุทิน เทพชาตรี บุคคลที่ผมไม่มีโอกาสได้ทำความรู้จักส่วนตัว แต่เดาได้ว่าท่านต้องเป็นคนมีรสนิยมหาตัวจับยากคนหนึ่งในยุคนั้น เพราะถ้าหากสืบเสาะไปตั้งแต่สมัยยังขายเนกไทผ้าไหมส่งออกให้กับตลาดญี่ปุ่นอยู่ ผมสังเกตเห็นทุกความพิถีพิถันและประณีตที่ซ่อนอยู่ในแบรนดิ้งรวมถึงโลโก้ ทุกองค์ประกอบครบถ้วนตลอด 80 กว่าปี

ใครจะไปกล้าเปลี่ยนโลโก้แบรนด์ที่เป็นที่จดจำขนาดนั้นล่ะ – ผมเถียงกับตัวเอง วินาทีที่รู้ว่าต้องมาออกแบบสิ่งใหม่ให้กับ JACOB และนั่นคือเหตุผลที่ผมเปลี่ยนรายละเอียดที่อยู่บนโลโก้น้อยมากถึงน้อยที่สุด โดยเป็นแค่การนำกรอบวงรีที่เคยปั๊มลงไปบนตัวหนังด้านหน้ากระเป๋าออก ผมคิดว่าลำพังแค่นี้คนก็รู้แล้วว่าเป็นแบรนด์อะไร

ในห้องประชุมที่ออฟฟิศผม คุณโนร่า มากับ คุณอนณ ชลาวานิช และคุณแม่ คุณรัศมีวรรณ ชลาวานิช ทายาทรุ่นสองที่ทำให้ผมเกร็งทุกครั้งที่จะเปิดปากเสนอไอเดียอะไรแผลง ๆ เพราะทราบดีว่าทั้ง 3 ท่านคือคนคุมบังเหียนของแบรนด์กระเป๋าพันล้านที่ยุคหนึ่งเป็นเหมือนอารมณ์ของยุคสมัย หรือที่ภาษาอังกฤษเรียกว่า Zeitgeist ในมุมมองของผม

ผมแวะเวียนไปที่ร้านแห่งแรกที่อยู่เยื้องกับเสาชิงช้าสีแดง เพราะว่ากันว่า ครั้งหนึ่ง ถ้าจะซื้อกระเป๋านักเรียนให้ ‘ขลัง’ ต้องมาซื้อเองที่ย่านเสาชิงช้าเท่านั้น และร้านแรกของ JACOB นี้ก็มีโฉนดมาตั้งแต่สมัยหลังสงครามโลกแล้ว

ขลัง กับ ชีวิตเด็กนักเรียน คืออะไรฟระ – ผมถามตัวเอง

บรรยากาศในร้านไม่ได้ทำให้ผมคิดอะไรออกแต่อย่างใด รู้แต่ว่าทำให้หวนนึกไปถึงชีวิตวัยเรียนที่มีหลายรสชาติของผมแทน

คานแข็ง 

ไม่แน่ใจว่าเคยมีนักเรียนคนไหนเกลียดวันประชุมผู้ปกครองเหมือนผมหรือไม่ 

วันประชุมผู้ปกครอง สำหรับผมแล้วมันคือการแบไต๋ทุกสิ่งทุกอย่างของความเป็นครอบครัวให้เพื่อนร่วมชั้นเห็น และในสมัยนั้น ผมยอมรับอย่างไม่ภาคภูมิเลยว่า ‘เด็กบ้านจน’ อย่างผมไม่ค่อยตั้งหน้าตั้งตารอการปรากฏตัวของเหล่าผู้ปกครองอย่างพร้อมเพรียงกันเสียเท่าไหร่ ผม ‘บรีฟ’ การแต่งตัวของพ่อกับแม่จนพวกเขาแทบจะไม่เป็นตัวของตัวเอง และเกร็งไปไม่ต่างกันกับตัวผม

ใช่ครับ ผมไม่คิดว่าผมเป็นลูกชายดีเด่นสักเท่าไหร่หรอกในสมัยนั้น

ไหนจะตอนรอผู้ปกครองมารับอีก เหล่าบรรดารถราคาแพงไหนเล่าจะเทียบรถกระบะบิ๊กฟุตของพ่อผมที่มีสติกเกอร์ตัวใหญ่มาก เน้นว่าใหญ่มาก ๆ แปะหราว่า ‘คานแข็ง’ แน่นเต็มกระจกรถ และทุกครั้งที่มันจอดเทียบเพื่อมารับลูกชายตัวเล็ก ๆ ตุ้งติ้งคนนั้น แน่นอนว่าผมมักรีบขึ้นรถให้เร็วที่สุดเสมอ

ทำไมพ่อต้องแปะสติกเกอร์คำว่าคานแข็ง ทำไมเขาต้องขับรถบิ๊กฟุต ทำไมเขาไม่ขับเบนซ์ หลายคำถามวนอยู่ในหัวนายศรัณย์ ห้อง 4/7 แบบที่ตัวเขาเองก็ไม่มีคำตอบ

พ่อมีนิสัยต่างจากผมราวกับโลกคู่ขนาน พ่อคือทหารอากาศที่ชอบเล่นกีฬา มีเพื่อนฝูงมากมาย ทุกกิจกรรมกลางแจ้งและการใช้ทักษะแห่งการเอาตัวรอด พ่อผมทำได้หมด ในขณะที่ผมนั้นแค่จับไม้ปิงปองก็ยังดูเก้ ๆ กัง ๆ

อาวุธของการปลอมตัวให้สถานะเท่าเทียมกันกับเพื่อน ๆ ในรั้วโรงเรียนของผม นอกจากกล่องดินสอสี 48 สี 2 ชั้นแล้ว ก็มีกระเป๋า JACOB นี่แหละที่ช่วยทำให้ผมพอจะยืดอกได้

ควักข้างในออกมา

วันที่ JACOB โทรมาหาผมนั้น นอกจากความตื่นเต้นแล้ว อีกความรู้สึกหนึ่งน่าจะเป็นความงงงวยว่า ผมผู้ซึ่งไม่เคยออกแบบกระเป๋า ไม่ได้อยู่ในวงการแฟชั่นและเครื่องหนังโดยตรงนั้น จะช่วยทำอะไรให้มีประโยชน์กับแบรนด์ที่มีมา 84 ปีแล้วได้หนา

ผมได้พบเจอกับคุณโนร่าและคุณอนณ ทายาทรุ่นสาม รวมถึงคุณแม่ ทายาทรุ่นสอง ผู้ซึ่งแค่ขยับเขยื้อนเพียงเล็กน้อยก็รู้แล้วว่าที่บ้านเลี้ยงมาดี การพูดการจามันช่างต่างจากเด็กบ้าน ๆ อย่างผมเสียนี่กระไร

โจทย์แรกที่คุณโนร่ายื่นมา คือการออกแบบกระเป๋ารุ่นใหม่ ๆ เพิ่มเติม นอกเหนือไปจากสิ่งที่ JACOB ทำมาตลอด 80 กว่าปี แต่กระเป๋าอะไรล่ะที่จะทำให้คนรุ่นใหม่ ๆ หันมาตกหลุมรักและคลั่งไคล้เหมือนกับอดีตเด็กนักเรียนยุค 90 อย่างผมอีก

เช่นเดียวกับทุกโปรเจกต์ ผมใช้เวลาพูดคุย ศึกษา เข้าออกออฟฟิศและโรงงานของ JACOB อยู่หลายเดือน จนค้นพบว่าพวกเขาไม่ได้มีแค่กระเป๋านักเรียน แต่มีทุกสิ่งทุกอย่างที่แบรนด์เครื่องหนังจะมอบให้ลูกค้าได้ นอกจากนั้น ในโรงงานก็เต็มไปด้วยสต็อกหนังมูลค่าสูงจำนวนมากมาย ถ้าไม่หยิบมาใช้ มันก็อาจถูกกองทิ้งไว้ตรงนั้น เพราะเทรนด์การออกแบบของโลกเปลี่ยนแปลงเสมอ

แต่กระเป๋านักเรียนใบนั้นมันไม่มีเทรนด์นี่นา – ผมฉุกคิดกับตัวเองหลายครั้ง

จะเป็นไปได้หรือไม่ที่ผมจะสร้างคอลเลกชันกระเป๋าใบใหม่ให้งอกออกมาจากกระเป๋าที่อยู่เหนือเทรนด์ใบนั้น กระเป๋าที่นักเรียนทุกคนในยุคหนึ่งต่างรบเร้าให้ผู้ปกครองซื้อ กระเป๋าที่เป็นเพื่อนอยู่ข้าง ๆ เด็กทุกคนไปสู่วัยรุ่น วัยหัวเลี้ยวหัวต่อ

ผมเบิกกระเป๋านักเรียนใบนั้นมา 1 ใบ แล้วชำแหละชิ้นส่วน อะไหล่ องค์ประกอบต่าง ๆ ที่ซ่อนอยู่ ทั้งด้านนอก-ด้านในกระเป๋าออกมาเป็นชิ้นเล็ก ๆ และค้นพบว่าในกระเป๋านักเรียน 1 ใบเต็มไปด้วยงานฝีมือที่ซ่อนอยู่มากมายเต็มไปหมด 

นี่แหล่ะ DNA ของลูก ๆ คนใหม่ของ JACOB ผมบอกตัวเองว่ากระเป๋ารุ่นใหม่ต้องมีเชื้อสายมาจากกระเป๋านักเรียนในตำนานที่ผมรักและทุกคนก็รักใบนั้นสิ มันถึงจะเล่นกับความทรงจำของทุกคนได้

ความทรงจำใหม่ Yesterday’s Tomorrow

เวลาผ่านไปปีกว่ากับการแวะเข้า ๆ ออก ๆ ร้านย่านเสาชิงช้า โรงงาน สลับกับการต่อคิวสั่งชาไทยที่ร้านมนต์ นมสด ทุกครั้งที่ไปประชุมแถวนั้น ในที่สุดกระเป๋ารุ่นใหม่หรือลูก ๆ คนใหม่ของ JACOB ก็คลอดออกมาให้เราได้ยลโฉม

และคลอดออกมาทั้งหมด 11 แบบตามพระคัมภีร์เป๊ะ ๆ

แน่นอนว่าถ้าเรามองเผิน ๆ มันก็จะดูเหมือนกระเป๋านักเรียนใบเก่าทั่วไป แต่ถ้ามองดี ๆ จะเห็นว่า ไฟฉายย่อส่วนและไฟฉายขยายส่วนที่ผมฉายลงไปยังกระเป๋านักเรียนในตำนานใบนั้น ยังเก็บรายละเอียดต่าง ๆ ไว้ครบถ้วน เช่น เส้นตะเข็บที่ไม่สมมาตร และเอียงไปด้านขวาเล็กน้อย จนไปถึงสิ่งที่ผมชำแหละออกมาจากด้านใน ตอนนี้ก็ออกมาอยู่ทั้งด้านหน้าและด้านหลังกระเป๋าอย่างภาคภูมิ

สิ่งเดียวที่ผมไม่ได้ทำ คือผมไม่ได้ออกแบบให้ทั้ง 11 รุ่นนี้เสร็จสมบูรณ์ตายตัวอยู่บนชั้นวางสินค้า

ผมคิดว่าน่าจะสนุกดี ถ้าแฟน ๆ ของ JACOB ได้มีส่วนร่วมในการออกแบบกระเป๋า ซึ่งครั้งหนึ่งเคยอยู่ข้าง ๆ ตัวเขาเกือบ 12 ปีบ้าง จะเป็นไปได้หรือไม่ที่ผมจะปล่อยให้ลูกค้าเลือกหนัง เลือกสี เลือกชิ้นส่วน ของลูก ๆ JACOB ด้วยตัวเอง เพื่อให้เขาได้กระเป๋าที่เป็นของเขาคนเดียว มีใบเดียวในโลก

ในวงเล็บ แบรนด์ก็ไม่ต้องสั่งหนังอะไรมาใหม่มูลค่ามากมาย เพราะลำพังหนังที่สต็อกไว้ในโรงงานก็มากมายก่ายกองแล้ว ผมทดลองเสนอไอเดียบ้าบอนี้ด้วยเสียงอ่อย ๆ ในที่ประชุม รู้ทั้งรู้ว่าจะสร้างความวุ่นวายให้กับแผนกผลิตและโรงงาน รวมถึงการขายหน้าบ้านอย่างหาที่สุดไม่ได้

คุณโนร่าหายไป 2 อาทิตย์ พร้อมกับคำตอบว่า “ทำได้ค่ะ” แล้วแคมเปญ #MakeYourOwnJACOB ก็ถือกำเนิดขึ้น เช่นเดียวกับแบบกระเป๋าที่ลูกค้าคนอื่นเป็นผู้ออกแบบเองอีกหลายร้อยแบบ

บทเรียนของทุกการเปลี่ยนผ่าน

ผมเชื่อว่า ทุกช่วงเวลาของมนุษย์ จะมีช่วงเวลาที่เรากลายไปเป็นคนคนใหม่เสมอ หรือที่ผมชอบฟังในรายการพอดแคสต์ Coming of Age ของ The Cloud ทุกครั้งที่ผมซักผ้าและถูบ้านไปด้วย

นิทรรศการ Yesterday’s Tomorrow ของ JACOB ที่เสาชิงช้า ดำเนินมาถึงเดือนสุดท้าย ซึ่งคือเดือนเมษายน และผมได้เห็นความรักและความผูกพันที่คนมีต่อแบรนด์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ความทรงจำในรั้วโรงเรียนของพวกเขาอย่างล้นหลาม วันนี้ บางทีกระเป๋าใบนั้นอาจได้เดินทางต่อไปกับน้อง ๆ ที่กำลังเข้าวัยเปลี่ยนผ่าน จากเด็กไปสู่วัยรุ่นและไปสู่วัยทำงานบ้างไม่มากก็น้อย 

ในยุคสมัยที่เรายังเถียงกันว่าชุดนักเรียนช่วยลดความเหลื่อมล้ำในรั้วโรงเรียนได้จริงหรือไม่ ไหนจะทรงผม ไหนจะกล่องดินสอสี 2 ชั้น 3 ชั้น และกระเป๋านักเรียนหนังที่เป็นเสมือนข้อถกเถียงอันไม่มีวันสิ้นสุดในสังคมไทย ผมเองก็ไม่มีคำตอบที่ชัดเจนให้ในบทความนี้เสียเท่าไหร่หรอกครับ

สิ่งที่ผมได้เรียนรู้ในวัยเกือบ 40 (สมมติว่าได้กล่าวเปิดรายการ Coming of Age) คือวันนี้ผมภูมิใจกับรถบิ๊กฟุตคานแข็งของพ่อมาก ๆ จากที่มองว่าเห่ย ตอนนี้ผมมองว่ามันโคตรเท่พิกล และไม่จำเป็นต้องเป็นรถเบนซ์เลยแม้แต่น้อย

ผมเรียนรู้ว่า ผมไม่ควรจะ ‘บรีฟ’ การแต่งตัวของพ่อแม่เด็กบ้านจนอย่างผมในวันประชุมผู้ปกครอง ให้ดูไฮโซเหมือนเพื่อน ๆ กางเกงสีน้ำเงิน

ผมเรียนรู้ว่า จะกล่องสีชั้นเดียว 2 ชั้น หรือ 3 ชั้น แท้จริงแล้วมันคือฝีมือเป็นส่วนใหญ่ต่างหากที่ทำให้วาดรูประบายสีออกมาสวย 

ผมเรียนรู้ว่า ความ ‘ขลัง’ จริง ๆ คือความรักของพ่อกับแม่ที่อุตส่าห์เก็บเงินซื้อกระเป๋านักเรียนหนังที่ลูกชายทรพีรบเร้าจะเอา เพราะกลัวอายเพื่อนต่างหาก ไม่ใช่ย่านเสาชิงช้าอะไรเลย

ผมเรียนรู้ว่า ไม่ว่าวัตถุที่อยู่ข้าง ๆ การเปลี่ยนผ่านของผมจะเป็นอะไรก็ตาม ถ้าพูดได้ มันควรจะเตือนผมว่า “การที่เอ็งพยายามเป็นอะไรที่ตัวเองไม่ได้เป็นน่ะ มันไม่เท่สักเท่าไหร่หรอก ไอ้หนุ่มเอ๊ย” … “อันที่จริงเอ็งก็ไม่หนุ่มแล้วด้วย” 

กระเป๋า Tote หนังสีขาวดำตัดต่อที่ผม #MakeYourOwnJACOB ไว้ใบเดียวในโลก ถ้ามันพูดได้ มันคงจะเตือนผมไว้ประมาณนี้แลครับ