ทวพ อักษรย่อของ ไทยวัฒนาพานิช มักปรากฏอยู่บนมุมซ้ายของแบบเรียนไทย เพราะเป็นบริษัทรับผลิตหนังสือที่วัยรุ่นยุคหลังสงครามโลกรู้จักกันดี

โกดังเก็บหนังสือของไทยวัฒนาพานิชอยู่แถวซอยนานา มีทั้งหมด 3 ตึก อายุอานามน่าจะถึง 60 ปี

เราเองไม่ได้อยู่ในช่วงรุ่งโรจน์ของมัน มารู้จักเอาก็ตอนตึกนี้ถูกทิ้งร้างหลังเกิดเหตุเพลิงไหม้ไปเมื่อ 20 ปีก่อน จากที่ควรจะได้ยินเสียงเครื่องจักรทำงานก็กลายเป็นการเดินผ่านอย่างไม่ใส่ใจ 

วันนี้เป็นครั้งแรกที่เราหยุดยืนดู 

หน้าตาภายนอกยังคงเดิม แต่ประตูตึกร้างเปิดออกกว้าง เผยให้เห็นแสงสีแสบตาเรียกให้เราเดินเข้าไปหา จนพบว่ามันคือพื้นที่จัดแสดงนิทรรศการ Nine Plus Five Works วิดีโออาร์ตจำนวน 14 ชิ้น และเปลี่ยนชื่อให้เป็น ‘Bangkok Kunsthalle’ ไปเมื่อต้นปี

หลังยืนงกเงิ่นอยู่สักพัก สเตฟาโน ราโบลลี แพนเซรา ชายหนุ่มร่างสูงใหญ่ก็เดินเข้ามาพูดคุยให้เราหายข้องใจ 

เพราะคงไม่มีใครเล่าถึงสถานที่นี้ได้ดีไปกว่าภัณฑารักษ์ที่พ่วงตำแหน่งผู้อำนวยการอีกแล้ว

Urban Jungle

ก่อนไปรู้จักตึก เราขอแนะนำให้คุณรู้จักสเตฟาโนเสียก่อน 

สเตฟาโนเป็นคนอิตาลี จบการศึกษาจาก Architecture association School of Architecture สถาบันด้านสถาปัตยกรรมเก่าแก่ที่สุดในเกาะอังกฤษ และกลับมาเป็นอาจารย์ที่นี่

เคยทำงานกับ Herzog & de Meuron บริษัทออกแบบที่ฝากผลงานไว้มากมาย เช่น สนามกีฬารังนกแห่งกรุงปักกิ่ง ห้องสมุดแห่งชาติของประเทศอิสราเอล หรือสนามฟุตบอล Allianz Arena ของทีมบาเยิร์น มิวนิก และทีมชาติเยอรมัน

เคยเป็นภัณฑารักษ์ของ National Pavilion ในงานเวนิส เบียนนาเล่ จนได้รางวัล Golden Lion จากการออกแบบ Pavilion ของประเทศแองโกลา งานนี้ทำให้เขาเบนเขมจากสถาปนิกสู่การทำงานด้านศิลปะอย่างเต็มตัว และได้เป็นผู้อำนวยการแกลเลอรี Hauser & Wirth ที่กรุงลอนดอน ทำให้เขาได้รู้จักกับมาริษา เจียรวนนท์ นักสะสมชาวไทยผู้เป็นเจ้าของโกดังและให้กำเนิด Bangkok Kunsthalle 

สเตฟาโนเริ่มต้นเล่าถึงสถานที่นี้ให้เราฟังด้วยการบอกว่า สิ่งที่เราเห็นนี้เป็นเพียงครึ่งเดียวเท่านั้น นั่นเพราะว่า Bangkok Kunsthalle เป็นส่วนหนึ่งของโปรเจกต์เขาใหญ่อาร์ต จะเปิดตัวเต็มรูปแบบในปลายปีนี้ที่จังหวัดนครราชสีมา โดยทำงานศิลปะกับศิลปินท้องถิ่น ภาคเกษตร ชุมชน และการศึกษา เป็นพื้นที่จัดแสดงงานกลางป่าที่ไม่ได้ใช้งานศิลปะเป็นเพียงของประดับตกแต่ง

“เรากำลังจัดการกับป่าในเมืองและป่าธรรมชาติ” เขาเปรย “ทั้ง 2 โครงการคือการรักษาพื้นที่ เราไม่รื้อถอนและสร้างอาคารใหม่ แต่เราดูแล ซ่อมแซม และปรับแต่ง เพราะเราเชื่อว่าการรักษาธรรมชาติไว้จะทำให้เรารักษาตัวเองได้”

วิธีซ่อมแซมอาคารของเขาคือให้ศิลปินมาร่วมแสดงผลงาน และจะบูรณะอาคารตามความต้องการของศิลปิน 

แทนที่จะปิดอาคารเพื่อปรับปรุงเป็นเวลา 3 ปีแล้วเปิดตัวด้วยนิทรรศการ เขากลับเปิดอาคารให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ และค่อย ๆ เสริมเติมแต่งอาคารไปทีละน้อย อย่างที่เราเห็นในวันนี้ว่าตัวตึกก็ยังมีบางส่วนไม่เสร็จสมบูรณ์ แต่การเดินสำรวจท่ามกลางความผุพังของสถานที่และเถ้าถ่านก็ให้ความรู้สึกแปลกไปอีกแบบ

เราถามสเตฟาโนบ้างว่า ในฐานะสถาปนิกมากประสบการณ์ เขารู้สึกยังไงตอนมาที่โกดังร้างนี้ครั้งแรก 

“ผมชอบที่ข้างในมีพื้นที่หลากหลายมาก เพดานสูง เพดานต่ำ มีแสงจากด้านบน ด้านข้าง มีลานเปิดโล่งที่เห็นความสวยงามทั้งหมด และแต่ละห้องก็มีเอกลักษณ์แตกต่างกันด้วย”

เขาไม่เพียงตกหลุมรักสเปซ แต่ยังชอบมากที่ตึกนี้เป็นโรงพิมพ์เก่า เพราะเปรียบได้กับแหล่งผลิตวัฒนธรรม ก่อนชวนเราคุยต่อถึงที่มาของชื่อ Bangkok Kunsthalle (ภาษาเยอรมัน แปลว่า ห้องจัดแสดงงานศิลปะ) ซึ่งสอดคล้องกันอย่างไม่น่าเชื่อ

“Kunsthalle เป็นการจัดนิทรรศการรูปแบบใหม่ เราไม่จัดแสดงคอลเลกชัน แต่เป็นการผลิตผลงานสำหรับพื้นที่โดยเฉพาะ และเมื่อนิทรรศการจบลงก็กลับสู่ความว่างเปล่าที่รอการสร้างความหมายใหม่ด้วยงานศิลปะ

“ที่นี่ไม่มีของสะสม” เขาย้ำ “เราไม่ใช่พิพิธภัณฑ์”

Back to the Future

“เยาวราชเป็นหนึ่งในย่านที่สร้างแรงบันดาลใจที่สุดในกรุงเทพ” นี่คือคำบอกเล่าจากชาวอิตาลี

เราถามเขาต่อว่าการปรับปรุงโกดังร้างนี้ได้รับความเห็นชอบจากเจ้าของเดิมหรือไม่ 

“แน่นอน! และผมยังเชิญพวกเขามาด้วย” สเตฟาโนตอบเสียงดังพร้อมรอยยิ้ม 

“เจ้าของคนก่อนและพนักงานสูงอายุมาที่นี่ และได้เห็นว่าอาคารมีการพัฒนายังไง เขาชอบกันมากนะ”

สเตฟาโนชอบให้ทุกคนมีส่วนร่วมกับพื้นที่มาก โดยเฉพาะตัวศิลปิน งานแรกที่ภัณฑารักษ์มากฝีมือคัดสรรจึงเป็น Nine Plus Five Works โดย มิเชล โอแดร์ 

สเตฟาโนสนใจเรื่องวิดีโออาร์ต สถานที่ และเวลาเป็นทุนเดิม เขามองว่านิทรรศการของมิเชลจะสร้างแรงบันดาลใจใหม่ ๆ ให้ศิลปินไทย โดยเฉพาะกับศิลปินรุ่นเยาว์ว่าพวกเขาทำอะไรกับวิดีโอได้บ้าง

“ถ้าจะวาดภาพหรือทำงานประติมากรรม คุณต้องมีเงินเยอะมาก แต่ทุกวันนี้วิดีโออาร์ตเป็นศิลปะที่ใครก็ทำได้ ใช้แค่โทรศัพท์มือถือ

“คุณมาดูงานแล้วชอบผมก็ดีใจ แต่ถ้านิทรรศการนี้ท้าทายผู้คนให้มาเป็น Video Artist บ้าง หรือเริ่มพัฒนาคอลเลกชันวิดีโออาร์ตของตัวเอง ผมจะรู้สึกประสบความสำเร็จมาก นี่คือวิธีที่ผมใช้วัดผลสิ่งต่าง ๆ”

มิเชลเป็นผู้บุกเบิกวิดีโออาร์ตเชิงทดลองมาตั้งแต่ยุค 60 สอดแทรกบทกวี ความงดงาม ผ่านการใช้กล้องวิดีโอบันทึกภาพสิ่งต่าง ๆ แม้ผู้คนในยุคนั้นไม่เข้าใจว่าคืออะไร แต่เขาก็มุ่งมั่นสร้างชิ้นงานสำคัญให้ไว้วงการศิลปะมากมาย

งานนี้รวบรวมจากยุค 60 แล้วจบลงในปี 2024 ที่ประเทศไทย แบ่งออกเป็น 2 กลุ่ม กลุ่มแรกนำเสนอภาพความสัมพันธ์ระหว่างมิเชลกับธรรมชาติ มีจำนวน 5 ชิ้น กลุ่มที่ 2 เป็นการรวบรวมบันทึกเหตุการณ์ วิดีโอเชิงทดลอง และคอลเลกชันผลงานส่วนตัวอีก 9 ชิ้น โดยมีผลงานที่มีย่านเยาวราชเป็นแรงบันดาลใจจากการเป็นศิลปินในพำนักคนแรกของที่นี่รวมอยู่ด้วย จัดแสดงทั่วบริเวณชั้น 1

สำหรับศิลปินที่อยากโชว์ผลงานของตัวเอง ขอให้ตั้งใจอ่านเกณฑ์คัดเลือกของสเตฟาโนไว้ให้ดี

เขาบอกว่าสิ่งแรกซึ่งสำคัญที่สุด คืองานศิลปะต้องตอบสนองต่อพื้นที่

“ผมไม่ค่อยจัดแสดงงานของศิลปินที่เสียชีวิตไปแล้ว เพราะต้องการให้ศิลปินมีส่วนร่วมกับพื้นที่ ผมต้องการทำงานร่วมกับศิลปินที่พร้อมจะมาที่นี่ ผมอยากให้ศิลปินใช้เวลาอยู่อาศัย ให้พวกเขาผลิตผลงานใหม่ ๆ ที่ได้แรงบันดาลใจจากสภาวะต่าง ๆ อย่างแท้จริง เพราะเราไม่มีเงื่อนไขในการจัดแสดงงานศิลปะทุกประเภท”

ประโยคหนึ่งของสเตฟาโนที่เราชอบมากและสะท้อนจุดยืนของเขาได้เป็นอย่างดีคือ “สิ่งใดที่สัมผัสประเทศไทยจะกลายเป็นไทย” 

นั่นจะทำให้นิทรรศการศิลปะจากศิลปินนานาชาติของ Bangkok Kunsthalle สดใหม่อยู่ตลอดเวลา มากกว่าที่จะมีกำหนดการชัดเจนและบอกว่าปี 2025 จะมีผลงานอะไร

“ผมรักวิธีการนี้ มันเหมือนกับการเติบโต” เขายิ้ม “สิ่งดีที่สุดคือการเรียนรู้มุมมองใหม่ เป็นเรื่องปกติที่บางครั้งจะมีความรู้สึกอึดอัดเล็กน้อยเวลาดูงานศิลปะ เพราะศิลปินเป็นนักคิดที่ดี แต่บางครั้งพวกเขาก็คิดนอกกรอบมาก เมื่อดูแล้วไม่ถูกใจก็คงรู้สึกรำคาญ แต่คุณจะเริ่มคิดเกี่ยวกับมัน เริ่มชอบมัน คิดถึงมันอีกเป็นครั้งที่ 3 แล้วก็ตกหลุมรักมันในที่สุด

“ผมหวังว่าผู้ชมจะให้โอกาสตัวเองได้คิดทบทวนเกี่ยวกับสิ่งที่เขาเห็น และเริ่มหลงใหลในงานศิลปะมากขึ้น”

Bangkok Legacy

เมื่อถามว่างานต่อไปคืออะไร สเตฟาโนพยายามตอบเป็นภาษาไทยหลายครั้งว่า “สิ่งดี ๆ กำลังจะมาถึง” 

เพราะนิทรรศการต่อไปจะเป็นการร่วมงานกับศิลปินไทยแต่ยังบอกไม่ได้ ระหว่างนั้นจะเป็นการตกแต่งพื้นที่ด้วยศิลปะถาวรและผลงานจากคนในชุมชน ที่สำคัญ Bangkok Kunsthalle จะมีภัณฑารักษ์เป็นคนไทยด้วย

“เมื่อบอกว่าจะทำงานร่วมกับชุมชน ผมไม่ได้หมายถึงเฉพาะศิลปินจากกรุงเทพฯ เท่านั้น แต่ผมจะทำงานร่วมกับภัณฑารักษ์ไทย โปรดิวเซอร์ไทย ศิลปินไทย และเราเองก็มีความสัมพันธ์ที่ดีกับสถาบันศึกษาในไทยมาก ผมหวังว่าจะได้ทำงานเชิงสำรวจและแก้ไขปัญหาร่วมกับพวกเขาที่นี่”

สเตฟาโนเล่าแผนงานของเขาในระยะ 5 ปีให้ฟังว่า จะพยายามจัดนิทรรศการให้ได้ 4 – 6 ครั้งต่อปี และรวบรวมกลุ่มคนที่หลากหลายผ่านกิจกรรมฉายภาพยนตร์ ดนตรี หรือการสัมมนา

โดยปีที่ 1 คือการปรับปรุงสถานที่ ปีที่ 3 คือการสร้างชุมชนของตัวเองให้แข็งแกร่ง ผ่านการจัดโปรแกรมนิทรรศการอย่างต่อเนื่อง เพื่อมุ่งสู่ปีที่ 5 ที่เขาจะผลักดัน Bangkok Kunsthalle ให้เป็นอาร์ตสเปซระดับโลก

ในสายตาเขา กรุงเทพฯ เป็นเมืองมหัศจรรย์ที่มีศักยภาพพอจะเป็นเมืองหลวงศิลปะของโลก เนื่องจากสถาบันทางวัฒนธรรม พิพิธภัณฑ์ หอศิลป์ ยังมีจำนวนน้อย แต่มีอัตราการเติบโตที่ดีมาก

“เราอยากมีส่วนทำให้กรุงเทพฯ เป็นเมืองหลวงด้านวัฒนธรรมชั้นนำของโลกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ แนวคิดคือการนำเสนอพื้นที่นี้ให้เป็นเวทีสำหรับศิลปินต่างชาติที่ไม่เคยมากรุงเทพฯ มาก่อน ศิลปินแนวทดลองและศิลปินไทยมาทำสิ่งที่ไม่เคยกล้าทำที่อื่น

“ผมคิดว่าความพิเศษของวงการศิลปะไทยคือมีศิลปินที่มหัศจรรย์มาก ๆ อยู่ใต้ดิน รอวันค้นพบ” เขาเน้นเสียง 

“When you really talk with Thai artists, they are really artists. 

“พวกเขาไม่ใช่คนทำการตลาด นี่คือสิ่งที่เป็นจุดอ่อนและจุดแข็งไปพร้อม ๆ กัน เพราะถ้าคุณมีตลาดเร็วเกินไป มันจะทำลายความคิดสร้างสรรค์และงานศิลปะ แต่ถ้าคุณไม่มีตลาดเลย ศิลปินก็ต้องดิ้นรนมาก เพราะพวกเขาไม่ได้รับการสนับสนุน ผมจึงชอบค้นหาศิลปินใหม่ ๆ เหล่านี้ โดยหวังเป็นอย่างยิ่งว่าตลาดจะค่อย ๆ เติบโตโดยไม่มีแรงกดดัน เพื่อช่วยให้ศิลปินอยู่รอดและทำงานต่อไปได้”

ประสบการณ์ของสเตฟาโนครอบคลุมตั้งแต่สวิตเซอร์แลนด์ อังกฤษ อิตาลี แอฟริกา แองโกลา โมซัมบิก อัลเบเนีย ไอซ์แลนด์ ฯลฯ เขายืนยันว่านี่คืออีกหนึ่งข้อได้เปรียบ เพราะมีเครือข่ายศิลปะอยู่ทั่วทุกมุมโลก และติดต่อกับพิพิธภัณฑ์นานาชาติเพื่อสร้างพันธมิตรเป็นที่เรียบร้อยแล้ว

แต่เมื่อถามว่าอะไรทำให้ Bangkok Kunsthalle โดดเด่นจากพื้นที่แสดงศิลปะอื่น ๆ ในไทย เขากลับให้คำตอบที่แตกต่างออกไปอย่างสิ้นเชิง

“ก่อนอื่นเลย เราคือผู้เล่นในทีม” เขาชี้แจง “ไม่ใช่ว่าเราไม่ต้องการโดดเด่น แต่ทุกที่มีภารกิจแตกต่างกัน 

“ถ้าคุณเป็นแกลเลอรี่ คุณต้องขายผลงาน เราไม่อยากขาย ถ้าคุณเป็นพิพิธภัณฑ์สาธารณะ คุณต้องจัดแสดงผลงานและมีของสะสม เราไม่มีแม้แต่คอลเลกชัน เอกลักษณ์ของเราจึงเป็นการร่วมงานกับภัณฑารักษ์คนอื่น ๆ สถาบันอื่น ๆ ได้อย่างไร้ขอบเขต

“ประเทศไทยมีสถานที่ที่ยอดเยี่ยมอยู่แล้ว เช่น BACC, Jim Thompson, MOCA ผมแค่อยากเป็นส่วนหนึ่งในนั้น” 

เขาแสดงเจตจำนงทิ้งท้าย ก่อนเราจะถามทิ้งทวนว่า เขานิยามอาร์ตสเปซในโกดังร้างนี้ไว้ยังไง

“This is like a gift for the rebels.”

สเตฟาโนยกยิ้ม