หลายปีมาแล้ว นอกชายฝั่งฮาวาย ผมเคยล่องเรือตามฝูงวาฬนำร่องฝูงใหญ่นับร้อยตัว เพื่อรอหาจังหวะที่จะลงไปบันทึกภาพพวกเขาในธรรมชาติ ฝูงวาฬว่ายตรงเข้ามาหาผมที่ลอยตัวอยู่กลางผืนน้ำสีฟ้ากลางมหาสมุทรแปซิฟิก ดวงตาสีฟ้าคู่เล็กๆ เหลือบมามองนิดหนึ่งด้วยความสงสัย ก่อนจะว่ายน้ำจากไปในห้วงน้ำสีคราม

มีคนเคยบอกผมว่า ถ้าหากมีโอกาสสบสายตากับวาฬสักครั้งหนึ่งในธรรมชาติ อย่างที่เขาใช้ชีวิตอยู่อย่างอิสระในบ้านของเขา ชีวิตของคุณหลังจากนั้นอาจจะเปลี่ยนไป…

ก่อนหน้านั้น 2 – 3 ปี ขณะที่ผมตระเวนเก็บภาพแถบชายฝั่งปากพนัง ตอนที่ขับรถอยู่ริมหาด ผมเหลือบมองไปเห็นโครงไม้หยาบๆ ที่ตั้งอยู่ในน้ำ ขึงบังแดดด้วยสแลนสีเขียว มีผู้คนรายรอบและมีสัตว์ตัวใหญ่สีดำนอนอยู่ใต้สแลนนั้น ผมเลี้ยวรถเข้าไปดู  

เป็นครั้งแรกในชีวิตที่ผมได้มีโอกาสเห็นวาฬนำร่องครีบสั้นในระยะที่ใกล้ชิดขนาดนี้ ทีมแพทย์กลุ่มสัตว์ทะเลหายากจากภูเก็ตหลายคนกำลังพยายามช่วยเหลือวาฬนำร่องตัวนี้ที่พลัดหลงเข้ามา โดยผลัดกันทาครีมกันแดดและใช้ทุ่นประคองไม่ให้วาฬที่อ่อนแรงตัวนี้จมน้ำ  

เป็นครั้งแรกในชีวิตที่ผมมีโอกาสใกล้ชิดและสัมผัสกับวาฬตลอดบ่ายวันนั้น ผมอาสาผลัดลงไปเฝ้าวาฬตัวนั้นเพื่อให้ทีมแพทย์ที่มีเพียงไม่กี่คนขึ้นมาพักทานอาหาร ก่อนที่ผมจะออกไปทำงานของผมต่อในช่วงเย็น และตั้งใจว่าพรุ่งนี้หลังจากที่ได้งานพอสมควรแล้วจะใช้กลับมาช่วยดูแลเจ้าวาฬตัวนี้อีกครั้ง

วันรุ่งขึ้นเมื่อผมย้อนกลับมาในบริเวณนั้น ไม่มีสแลนสีเขียวหลงเหลืออยู่อีกแล้ว ทุกอย่างดูเงียบงัน …

เมื่อต้นปีที่ผ่านมามีเหตุการณ์ที่คล้ายๆ กันเกิดขึ้นอีกครั้ง เมื่อวาฬนำร่องครีบสั้นตัวหนึ่งเข้ามาเกยหาดบริเวณในปากคลองนาทับ อำเภอจะนะ จังหวัดสงขลา ทีมแพทย์พยายามช่วยชีวิตเจ้าวาฬนำร่องตัวนี้จนสุดความสามารถ พยายามป้อนอาหารและให้ยา

ก่อนที่วาฬจะตายมันสำรอกเอาถุงพลาสติกที่ปกคลุมด้วยเมือกสีน้ำตาลออกมา หลังจากการผ่าตัดพิสูจน์ซาก พบถุงพลาสติกในกระเพาะอาหารถึง 85 ชิ้น มีน้ำหนักรวมถึง 8 กิโลกรัม เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นสร้างความตระหนักรู้ให้กับสังคมโลกว่า ตลอดเวลาที่ผ่านมานับร้อยปี มนุษย์ได้ทำอะไรลงไป

โลกและธรรมชาติดำเนินมาอย่างสมดุลมานับล้านๆ ปีก่อนที่มนุษย์คนแรกจะเกิดขึ้นมาบนโลก  มนุษย์ใช้ชีวิตเป็นส่วนหนึ่งของธรรมชาติมาเนิ่นนาน จวบจนเริ่มเข้าสู่ยุคปฏิวัติอุตสาหกรรมเมื่อไม่กี่ร้อยปีที่ผ่านมานี้เอง ที่มนุษย์ใช้องค์ความรู้วิทยาศาสตร์ประดิษฐ์เครื่องมือต่างๆ ที่ขุดค้นทรัพยากรและนำมาใช้เพื่อการผลิตเพื่อพัฒนาระบบการผลิตและปรับเปลี่ยนวิธีคิดในการดำรงอยู่ของชีวิตไปอย่างก้าวกระโดด และก็มาถึงจุดที่มนุษย์และธรรมชาติก้าวห่างออกจากกันไปทุกที

ขยะ พลาสติก, ภาพใต้น้ำ, ช่างภาพใต้น้ำ, วาฬ

ผมพบถุงพลาสติกใบนี้ลอยมาบริเวณใกล้ผิวน้ำในขณะที่ดำน้ำอยู่ในบริเวณเกาะพีพีเล ตอนแรกผมนึกว่าเป็นแมงกะพรุนจึงว่ายเข้าไปดูใกล้ๆ พบว่ามีลูกปลาตัวเล็กๆ เข้าไปอาศัยหลบภัยอยู่ในนั้น
ขยะ พลาสติก, ภาพใต้น้ำ, ช่างภาพใต้น้ำ, วาฬ
ขวดพลาสติกที่ใส่บรรจุเครื่องดื่มทุกรูปแบบนั้นเปลี่ยนแปลงโลกของเราในเรื่องบรรจุภัณฑ์ไปมากที่สุดในรอบ 40 กว่าปีที่ผ่านมา ทุกวันนี้เราบริโภคน้ำแทบทุกชนิดที่บรรจุมาในขวดพลาสติกที่มีน้ำหนักเบา ขนส่งง่าย และไม่ต้องส่งคืนขวด และในขณะเดียวกันเราก็สร้างขยะเพิ่มขึ้นให้กับโลกมากขึ้นทุกวัน

มนุษย์รู้จักพลาสติกครั้งแรกราวร้อยกว่าปีก่อน เป็นวัสดุสังเคราะห์ที่มนุษย์สร้างขึ้นมาเพื่อนำมาใช้เป็นวัสดุทำลูกบิลเลียดทดแทนงาช้างที่หาได้ยากขึ้นและมีราคาแพง หลังจากนั้นพลาสติกก็ถูกนำมาใช้ผลิตสิ่งของต่างๆ ที่ใช้ในชีวิตประจำวันของเรา ข้อดีของพลาสติกคือนำมาใช้ทดแทนวัสดุจากธรรมชาติหลายๆ อย่างได้ดีและมีราคาถูกกว่า ที่สำคัญคือ มันมีความทนทาน

สิ่งที่เป็นจุดเปลี่ยนสำคัญกว่านั้นคือ เมื่อมนุษย์นำพลาสติกมาใช้เป็นบรรจุภัณฑ์ที่มีจุดประสงค์เพื่อใช้เพียงครั้งเดียวแล้วทิ้งไปเมื่อไม่กี่สิบปีที่ผ่านมานี้เอง พลาสติกเปลี่ยนแปลงวิธีคิดหลายๆ อย่าง นับตั้งแต่วิธีการผลิตไปจนถึงการจัดจำหน่าย ถ้าหากเราเดินไปดูสินค้าต่างๆ ในซูเปอร์มาร์เก็ต เราจะเห็นว่าพลาสติกเป็นบรรจุภัณฑ์ส่วนใหญ่ที่เราใช้ในชีวิตประจำวันแทบทุกอย่าง จนทำให้เราบางคนนึกไม่ออกว่าโลกที่ไม่มีพลาสติกเลยจะเป็นอย่างไร

พลาสติกเป็นวัสดุที่ทนทานต่อการเปลี่ยนแปลง และใช้เวลานานหลายร้อยปีในการย่อยสลาย และจากการวิจัยล่าสุดพบว่ามันอาจจะไม่ได้ย่อยสลายไปจริงๆ เหมือนกับวัสดุในธรรมชาติหลายๆ อย่าง แค่เปลี่ยนรูปไปเป็นไมโครพลาสติกเท่านั้นเอง

หากนับจากวันแรกที่มีพลาสติกขึ้นมาชิ้นแรกบนโลกเมื่อราวๆ ร้อยกว่าปี และจากผลการทดลองในแลบที่ประมาณการไว้ว่าพลาสติกบางชนิดใช้เวลาในการย่อยสลายราว 450 ปี แปลว่าพลาสติกชิ้นแรกที่ถูกผลิตขึ้นมาบนโลกจนถึงทุกวันนี้ก็ยังคงอยู่ ไม่ได้ย่อยสลายไปไหน เพียงแต่ว่าเราอาจจะมองไม่เห็นมันเท่านั้นเอง

ขยะ พลาสติก, ภาพใต้น้ำ, ช่างภาพใต้น้ำ, วาฬ

กระเบนราหู ในขณะที่ลอยตัวเพื่อ Feeding กินแพลงก์ตอนที่ล่องลอยปะปนมากับกระแสน้ำ บริเวณใกล้ผิวน้ำที่เต็มไปด้วยขยะพลาสติกนอกชายฝั่งบาหลี ประเทศอินโดนีเซีย

นอกชายฝั่งบาหลี ผมลอยตัวอยู่ในบริเวณใกล้ผิวน้ำที่เต็มไปด้วยกองขยะ ไม่ว่าจะเป็นเศษใบไม้  ขวดน้ำ และถุงพลาสติก ในขณะที่เฝ้ารอบันทึกภาพกระเบนราหูที่กำลังว่ายน้ำดักกินแพลงก์ตอนที่ล่องลอยมากับกระแสน้ำ

บริเวณเกาะพีพีเล ผมพบถุงพลาสติกใบหนึ่งลอยน้ำมา มีปลาตัวเล็กๆ ว่ายหลบอยู่ใจกลางถุงใบนั้น เมื่อดูจากระยะไกลด้วยสายตาของมนุษย์เองยังแทบจะแยกไม่ออกว่ามันคือถุงพลาสติกหรือแมงกะพรุน คงไม่ต้องนึกไปถึงเต่าทะเลและสัตว์ทะเลอีกหลายๆ ชนิดที่กินแมงกะพรุนเป็นอาหารหลักหล่อเลี้ยงชีวิต

หลายปีที่ผ่านมา ไม่ว่าจะเดินทางไปยังเกาะแก่งที่อยู่ห่างไกลสักเพียงไหน ผมพบว่าขยะพลาสติกเดินทางไปถึงได้แทบทุกที่ ด้วยกระแสลมและกระแสน้ำที่เปรียบเสมือนดังลมหายใจของท้องทะเล

หลายคนอาจจะคิดว่าพลาสติกไม่ใช่ปัญหา นิสัยของคนมักง่ายสิเป็นปัญหาที่ใหญ่กว่า

ผมไม่เถียงในประเด็นนั้น แต่อยากให้มองกลับไปถึงหลายๆ กรณี หลายครั้งที่ผมขับรถอยู่บนถนนหลวงแล้วเห็นถุงพลาสติกที่ลอยไปกับลม ภาพนั้นดูเป็นภาพที่สวยงามราวกับฉากหนึ่งในภาพยนตร์เรื่อง American Beauty   

บนถนนสายเดียวกันนี้เมื่อหลายปีก่อนเคยกลายสภาพเป็นคลองขนาดใหญ่เมื่อคราวน้ำท่วมใหญ่ที่กรุงเทพฯ ทุกฝ่ายช่วยกันระบายน้ำออกไปยังทะเล แน่นอนที่สุดพลาสติกจำนวนหนึ่งก็ไหลลอยตามน้ำไปด้วย อาจจะรวมถึงถังขยะที่ทำจากพลาสติกด้วยซ้ำ

ขยะ พลาสติก, ภาพใต้น้ำ, ช่างภาพใต้น้ำ, วาฬ

เต่าทะเลในขณะที่กัดกินแมงกะพรุนที่ล่องลอยมากับกระแสน้ำในบริเวณเกาะสิปาดัน ประเทศมาเลเซีย แมงกะพรุนเป็นอาหารหลักชนิดหนึ่งของเต่าทะเล และถุงพลาสติกที่ลอยน้ำมานั้นมีลักษณะคล้ายกับแมงกะพรุนมาก และเป็นสาเหตุที่ทำให้เต่าทะเลตายมากที่สุดจากการกินถุงพลาสติก เพราะคิดว่าเป็นแมงกะพรุน

พลาสติกอาจจะไม่ใช่ปัญหา ปัญหาก็คือการบริโภคของมนุษย์ที่ไม่มีที่สิ้นสุดมากกว่า

ทุกวันนี้เราเปลี่ยนโทรศัพท์มือถือกันทุกปี เปลี่ยนกล้องถ่ายภาพรุ่นใหม่กันทุกรุ่นที่ออกใหม่ เปลี่ยนอะไรต่ออะไรที่ไม่ได้เสีย แต่แค่ของมันต้องมี

เราเร่งการผลิตเพื่อทำให้สินค้ามีราคาถูกลง เพื่อการแข่งขันทางธุรกิจที่สมบูรณ์ มีสินค้ามากมายที่ตั้งแต่ผลิตขึ้นมาจนปลายทางไปสู่ถังขยะ เราไม่ได้นำมาใช้เลยในแต่ละวันที่เพิ่มขึ้นทุกวัน

มีเนื้อสัตว์และผลิตภัณฑ์จำนวนมากที่ถูกผลิตขึ้นมา จับใส่หีบห่อและวางขาย จนกระทั่งหมดอายุลงไปมากมายที่ถูกทิ้งไป โดยที่ไม่ได้คำนึงถึงต้นทุนทางธรรมชาติที่สูญเสียไป เพราะเรามัวคำนึงถึงแค่ต้นทุนทางเศรษฐกิจเพียงเท่านั้น

ขยะ พลาสติก, ภาพใต้น้ำ, ช่างภาพใต้น้ำ, วาฬ

วาฬนำร่องครีบสั้นใช้ชีวิตอย่างอิสระในห้วงน้ำสีน้ำเงินของห้วงมหาสมุทร พวกมันมักอาศัยอยู่รวมกันเป็นครอบครัว และมักจะรวมฝูงออกล่าปลาหมึกในความลึกเป็นอาหาร
เมื่อเดือนพฤษภาคมที่ผ่านมามีข่าวใหญ่ที่ได้รับความสนใจไปทั่วโลก คือการตายของวาฬนำร่องครีบสั้นตัวหนึ่งที่มาเกยหาดและตาย หลังจากนั้นก็พบพลาสติกมากถึง 85 ชิ้นในกระเพาะอาหาร จากการผ่าตัดเพื่อพิสูจน์ทราบสาเหตุการตายของทีมสัตวแพทย์ที่ลงพื้นที่

สิ่งที่วาฬบอกเราอาจจะไม่ใช่แค่เรื่องการลดการใช้พลาสติกในชีวิตประจำวันลง ถือถุงผ้า ใช้กระบอกน้ำกรอกน้ำไปกิน ลดการซื้อน้ำขวดพลาสติกที่วางขายเพียงเท่านั้น

วาฬอาจจะอยากบอกกับเราว่า ถึงเวลาแล้วที่มนุษย์กับธรรมชาตินั้นจะต้องก้าวไปพร้อมกัน…

Writer & Photographer

Avatar

นัท สุมนเตมีย์

ช่างภาพใต้น้ำมืออาชีพที่เรียกได้ว่าคนแรกๆ ของประเทศไทย เริ่มต้นจากการเป็นช่างภาพและนักเขียนให้กับนิตยสาร อ.ส.ท. และ อีกหลากหลายนิตยสารทั้งในและต่างประเทศมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2537 ปัจจุบันนอกเหนือจากการถ่ายภาพแล้ว นัท ยังถ่ายภาพยนต์สารคดีใต้ท้องทะเล และบันทึกภาพทางอากาศให้กับทีมงานสารคดีหลายทีม