เมื่อวันอาทิตย์ที่ผ่านมา The Cloud และเครื่องดื่ม 100PLUS พาผู้อ่านไปเดินอำลาสถานเอกอัครราชทูตสหราชอาณาจักรประจำประเทศไทยที่กำลังจะย้าย และเข้าไปเยี่ยมชมบ้านปาร์คนายเลิศ เรือนไม้สักทองอายุร้อยกว่าปี ภายใต้ร่มเงาไม้ใหญ่ของสวนเขียวขนาดมหึมาในกลางถนนสุขุมวิท

นี่คือ 20 เกร็ดเล็กเกร็ดน้อยที่น่าสนใจของอดีตที่ดินขนาด 60 ไร่ ของนายเลิศ ที่เราได้ฟังจากวิทยากรทั้ง 2 ท่าน คือ ผศ. ดร.พีรศรี โพวาทอง อาจารย์ประจำคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ผู้เชี่ยวชาญเรื่องอาคารโบราณ และคุณวทัญญู เทพหัตถี สถาปนิกนักอนุรักษ์ผู้รีโนเวตบ้านปาร์คนายเลิศ

ถ้าพร้อมแล้ว ไปเดิมชมสวนพร้อมฟังเรื่องเล่ากันเถอะ

1. หลังการสวรรคตของสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย ในปี 1901 เพื่อการระลึกถึงและสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ ชาวอังกฤษในประเทศไทยจึงเรี่ยไรสมทบทุนจำนวน 2,000 ปอนด์สร้างพระบรมรูปสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย ตามแบบรูปหล่อเดิมในอาสนวิหารวินเชสเตอร์ (Winchester Cathedral) ซึ่งเป็นพระบรมรูปที่เหมือนองค์จริงที่สุด และสวยที่สุด ผลงานของช่างฝีมือชาวอังกฤษชื่อ Sir Alfred Gilbert ซึ่งองค์ที่ประดิษฐานหน้าสถานอัครราชทูตบนถนนเจริญกรุง แตกต่างจากพระบรมรูปต้นแบบที่ลดทอนสัญลักษณ์และรายละเอียดที่แสดงความยิ่งใหญ่อื่นๆ ลง

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินเปิดพระบรมรูปด้วยพระองค์เอง เพราะครั้งหนึ่งสมัยทรงพระอักษรที่ประเทศอังกฤษ พระองค์ประชวรด้วยพระโรคไส้ติ่งอักเสบแล้วได้รับการดูแลอย่างใกล้ชิดจากสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย

2. ในช่วงปี 1900 มีการตัดถนนเจริญกรุง ซึ่งเปลี่ยนวิถีชีวิตและการคมนาคมขนส่งในกรุงเทพฯ จากทางน้ำมาเป็นทางบก แม้จะมีการตัดถนนเปลี่ยนพื้นดินเฉอะแฉะให้กลายเป็นถนนสภาพดี ความจอแจโดยรอบทำให้ชาวอังกฤษในกรุงเทพฯ ระดมทุนปรับทัศนาจรหน้าสถานอัครราชทูตครั้งใหญ่ จัดสวนขนาดย่อมเพื่อความรื่นรมย์ สร้างมาตรฐานหน้าบ้านน่ามอง

3. สถานทูตอังกฤษซื้อที่ดินระหว่างถนนวิทยุและซอยสมคิดจากนายเลิศ จากแรกเริ่มเดิมทีเป็นท้องไร่ท้องนา ที่นายเลิศตั้งใจซื้อไว้ทำบ้านพักตากอากาศ โดยใช้เวลากว่า 4 ปี ในสร้างสถานทูต ทำเนียบทูต และอาคารอื่นๆ ในอาณาบริเวณ ส่วนอาคารสถานทูตอังกฤษหลังเก่าที่ถนนเจริญกรุง ถูกปรับเปลี่ยนการใช้งานเป็นอาคารไปรษณีย์ ก่อนจะถูกทุบทิ้งในสมัยรัชกาลที่ 8 เพื่อสร้างเป็นอาคารไปรษณีย์กลางบางรัก ที่คงอยู่จนถึงปัจจุบัน

4. ภายใต้ตัวเลขมูลค่าการซื้อขายที่ดิน 23 ไร่ของสถานเอกอัครราชทูตสหราชอาณาจักรประจำประเทศไทย จำนวน 420 ล้านปอนด์ หรือ 1.86 หมื่นล้าน สิ่งที่น่าสนใจคือ ราคาที่เปลี่ยนแปลงไปจากตารางวาละ 8 สตางค์ใน พ.ศ. 2454  เป็นตารางวาละ 2 ล้านบาทในเวลา 100 ปีต่อมา

  5. ก่อนจะเป็นสถานกงสุลที่มีเสาธงเหล็กที่สูงสุดในกรุงเทพฯ ในยุคนั้น (ต่อมาถูกโค่นแชมป์โดยเสาธงหน้าหอประชุมใหญ่ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย) เสาธงไม้เดิมได้รับพระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งถูกพายุพัดหักโค่นในปี 1892 แล้วเก็บรักษาเรื่อยมา ปัจจุบัน เสาไม้อายุกว่าร้อยปีนี้ถูกดัดแปลงและออกแบบให้เป็นโต๊ะและเก้าอี้สำหรับนั่งในสวน

  6. ด้านหน้าทำเนียบเอกอัครราชทูตมีเสาหินตั้งอยู่ ซึ่งก็คือ War Memorial อนุสรณ์สงครามเพื่อระลึกถึงทหารหาญที่เคยประจำการอยู่ที่เมืองไทย และต่อมาอาสาไปรบในสงครามโลกครั้งที่ 1 จนเสียชีวิต จำนวน 17 นาย โดยสั่งทำมาจากสกอตแลนด์ และเป็นของชิ้นแรกที่ถูกนำมาจัดวางไว้ที่สถานทูตอังกฤษแห่งใหม่ หลังจากการเจรจาซื้อขายที่ดินกับนายเลิศเสร็จสมบูรณ์

7. แผนผังห้องต่างๆ ในทำเนียบเอกอัครราชทูต ถูกจัดสรรและออกแบบอย่างง่าย ตามสไตล์อย่างคนอังกฤษ โดยเฉพาะการสร้างบันไดอยู่เหนือทางเข้าทำเนียบทูต ซึ่งคนไทยไม่นิยมทำ ถือเป็นอาคารสไตล์บังกะโล คือห้องอยู่ตรงกลางและมีระเบียงล้อมรอบ

8. แม้จะเป็นอาคารแบบฝรั่ง แต่ถูกปรับให้อยู่สบายในภูมิอากาศร้อนชื้นของไทย โดยเน้นความโปร่งเพื่อระบายอากาศ ความพิเศษอยู่ที่ผนังชั้นบนที่เจาะช่องลมยาวจรดพื้น และสามารถเปิดผนังใต้หน้าต่างได้ด้วย ปัจจุบันแม้จะมีเครื่องปรับอากาศช่วยทำความเย็นแล้ว แต่ทางสถานทูตยังคงเก็บรักษาเอกลักษณ์ของหน้าต่างและช่องลมไว้อย่างครบถ้วน

9. พัดชักในห้องรับประทานอาหารเย็น เป็นนวัตกรรมช่วยทำความเย็นจากอินเดีย ซึ่งมีโจทย์คือ อยากอยู่อย่างเย็น แต่ไม่อยากเห็นคนออกแรงพัด จึงสร้างกลไกและฉากให้บ่าวพัดจากห้องอาหาร ด้วยค่าจ้างชั่วโมงละ 20 บาท (ในยุคนั้น) นอกจากพัดชักแล้ว อีกหนึ่งไอเทมน่าตื่นเต้นคือ พรมทอมือราคาหลักล้านที่ปูอยู่กลางห้อง

10. ในทำเนียบเอกอัครราชทูตอังกฤษมีห้องรับรองอยู่หลากหลายห้อง ได้แก่ Dining Room, Drawing Room, Garden Room และ Green Room ที่ผ่านมามีราชวงศ์อังกฤษหลายพระองค์เสด็จฯ มาเยี่ยมที่นี่ เช่น สมเด็จพระราชินีนาถเอลิซาเบ็ธที่ 2 ในปี 1972 เจ้าชายฟิลิป ดยุกแห่งเอดินบะระ ในปี 1968 และ 1972 และทั้งสองพระองค์เสด็จฯ เยือนครั้งล่าสุดเมื่อปี 1996

11. อย่างที่รู้กัน นายเลิศเป็นเจ้าของที่ดินมากมายในพระนคร แค่เฉพาะที่ดินแถวสุขุมวิทก็กินพื้นที่ตั้งแต่ซอยสมคิดยาวไปถึงสุขุสมวิทซอย 7 นอกจากชอบซื้อที่ นายเลิศยังชอบขุดคลองและปลูกต้นก้ามปู คล้ายเป็นลายเซ็นว่าเจอต้นก้ามปูริมคลองที่ไหน ตั้งสมมติฐานได้เลยว่ามีเจ้าของชื่อนายเลิศ เศรษฐบุตร

12. ต้นไม้น้อยใหญ่ที่อยู่และเติบโตอย่างหนาแน่นภายในสวน เป็นความประสงค์ของท่านผู้หญิงเลอศักดิ์ สมบัติสิริ บุตรสาวคนเดียวของนายเลิศ ที่ต้องการปลูกไว้เพื่อความเป็นส่วนตัว บังสายตาผู้คนในตึกสูงใหญ่ที่รายล้อมพื้นที่บ้าน จนที่นี่ร่มรื่นและกลายเป็นพื้นที่สีเขียว จุดขายสำคัญของอาคารที่อยู่อาศัยในย่าน

13. ในอดีตที่นี่เป็นสวนสาธารณะเอกชนแห่งแรกๆ ในประเทศ ซึ่งเปิดให้เข้าฟรีช่วงวันหยุดสุดสัปดาห์ และเปิดให้ลูกเสือมาเข้าค่ายพักแรม โดยในสวนมีบ่อน้ำ ซึ่งลูกเสือในยุคนั้นล้วนผ่านการเรียนวิชาว่ายน้ำจากที่นี่

14. นายเลิศเก่งต่อเรือและเดินเรือ เก่งขนาดต่อเรือเดินสมุทรขายฝรั่งมาแล้ว แม้ไม่เคยเรียนออกแบบเรือจริงจังมาก่อน แต่อาศัยใจรักและการช่วยเหลือจากช่างฝีมือของอู่นายเลิศ

15. นายเลิศเป็นคนละเอียดพิถีพิถันเรื่องความเย็น นอกจากบ้านที่เพดานสูง มีชายคายาวกันแดดและฝนให้บ้านเย็นสบาย ยังประกอบสารพัดธุรกิจเกี่ยวกับความเย็น เช่น ธุรกิจนำ้มะเน็ด โรงงานน้ำแข็ง และเมื่อมีน้ำแข็งแล้ว ก็สั่งอาหารและผลไม้จากเมืองนอกมาขายได้ เพราะมีห้องเย็นไว้เก็บรักษาอาหาร

16. บ้านไม้สักทั้งหลังสร้างจากไม้ในโรงเลื่อย สำหรับอู่ต่อเรือและรถเมล์ โดยวิธีการสร้างพื้นปาร์เกต์แบบนายเลิศสไตล์ นั่นคือเรียงซ้อนไม้ในแนวตั้งยึดด้วยตะปูจนกลายเป็นพื้นไม้ที่แข็งแรง รับน้ำหนักได้ดี เดินแล้วไม่มีเสียงเอี๊ยดอ๊าด

17. ขั้นตอนการรีโนเวตบ้านไม้เก่าแก่ของนายเลิศเริ่มจากการดีดบ้านขึ้น เนื่องจากระดับบ้านเดิมนั้นเริ่มจมลงในดิน โดยยกตัวบ้านขึ้นมาให้บริเวณใต้ถุนสูงพอที่คนจะเดินผ่านได้ และใช้เป็นพื้นที่จัดเลี้ยง การบูรณะเริ่มจากการฝังเสาเข็มเหล็กลงไปในดิน 18 เมตร ด้วยแม่แรงไฮโดรลิก เพื่อรองรับเสาบ้านแต่ละต้น

18. ขั้นตอนต่อมาคือการเปลี่ยนเสาบ้านจากไม้ให้เป็นเสาปูน ในระหว่างการดำเนินการ ทีมสถาปนิกและนายช่างบังเอิญขุดค้นพบพระสมเด็จ วัดเกศไชโย เก่าแก่อายุนับร้อยปี จำนวน 5 องค์ที่ฐานเสาเอกของบ้าน ซึ่งมีมูลค่ามหาศาล แต่เนื่องจากอยู่ใต้เสาที่มีการทรุดตัวของบ้านมานาน ทำให้พระสมเด็จฯ แตกหักเสียหาย ปัจจุบันจัดแสดงอยู่บนตัวบ้าน

19. อีกหนึ่งความแปลกของบ้านนี้คือ นายเลิศทาฝ้าด้านนอกเป็นสีน้ำตาล แต่ในห้องจะทาสีขาว สันนิษฐานว่าเพื่อแก้ปัญหาบ้านมืด เนื่องจากชายคาบ้านยาวมากจนแสงอาทิตย์ส่องเข้ามาไม่ได้มากนัก การทาสีขาวจะช่วยสะท้อนแสงและทำให้ห้องดูสว่างขึ้น

20. สวนไม้ตัดแต่งรอบบ้าน เป็นการศึกษาและทำเลียนแบบสวนสไตล์ญี่ปุ่น ตามความชอบเดิมของอดีตเจ้าของบ้าน ท่านผู้หญิงเลอศักดิ์ ลูกสาวคนเดียวของคนนายเลิศ และรัฐมนตรีหญิงหนึ่งในสองคนแรกของประเทศไทย 

เทคนิคการดูแลต้นไม้ใหญ่ของที่นี่จะไม่ทำที่ค้ำยัน แต่ใช้นวัตกรรมการทำรากเทียม ซึ่งเป็นการฝังกรอบเหล็กล้อมรากต้นไม้และยึดไว้ด้วยเหล็กเพื่อถ่วงน้ำหนัก ทำให้พื้นที่สีเขียวรอบบ้านสวยสง่างามเสมอกัน