“ไปเดินเล่นที่สุสานกันไหม”

ประโยคนี้ไม่ได้มีเจตนาจะท้าชวนใครไปลองของหรือชวนไปสัมผัสประสบการณ์เหนือธรรมชาติใดๆ เลยค่ะ แต่เป็นเพียงการชักชวนกัน ‘โดดเรียน’ ของนักเรียนโข่งสองคนที่เริ่มจะถอดใจกับการเรียนเต้นแทงโก้ เพราะเรียนมาจะเกิน 3 เดือนแล้วก็ยังเหยียบเท้ากันเองไม่เลิก 

สุสานที่ชวนกันหนีเรียนไปเที่ยวคราวนี้ชื่อ เรโกเลตา (Recoleta Cemetery) ซึ่งเป็นสุสานสาธารณะขนาดใหญ่ ณ ใจกลางเมืองบัวโนสไอเรสของประเทศอาร์เจนตินา พื้นที่เกือบ 35 ไร่แห่งนี้ตั้งอยู่ในย่านชุมชนเรโกเลตา (Recoleta) กำแพงทุกด้านรายล้อมไปด้วยพิพิธภัณฑ์ ศูนย์วัฒนธรรม ร้านรวงต่างๆ ทั้งร้านเสื้อผ้า ร้านอาหาร ร้านกาแฟ ห้างสรรพสินค้า พร้อมโรงภาพยนตร์ทันสมัยก็อยู่ห่างออกไปเพียงไม่กี่ร้อยเมตร แม้แต่โรงเรียนสอนเต้นแทงโก้ที่เรา (ควร) ไปเรียนก็อยู่แถวนี้เหมือนกันค่ะ

ถ้าจะลองจินตนาการว่ามีสุสานฝรั่งที่ใหญ่ขนาดนี้ตั้งอยู่กลางย่านสุขุมวิทหรือสาทร ก็อาจจะทำให้พานสงสัยว่ามันผิดที่ผิดทางไปสักหน่อยหรือเปล่า หากในความเป็นจริง สุสานเรโกเลตาไม่ได้มีลักษณะเหมือนสุสานทั่วไปอย่างที่เห็นกันจนคุ้นตา เพราะเต็มไปด้วยสิ่งก่อสร้างที่มีความงดงามทางสถาปัตยกรรมอันเก่าแก่ และได้รับการออกแบบมาอย่างประณีตเพื่อบอกเล่าเรื่องราวของผู้ล่วงลับ

ความพิเศษนี้จึงไม่เพียงทำให้สุสานเรโกเลตาห่างไกลจากคำว่า ‘น่ากลัว’ เท่านั้น แต่ยังเป็นเหตุผลที่ทำให้ได้รับการยกย่องว่าเป็นสุสานที่ ‘งดงาม’ และ ‘ควรค่าแก่การมาเยือน’ ที่สุดแห่งหนึ่งของโลกด้วย

1

สุสานเรโกเลตาในอดีต

ครั้งแรกที่ตัดสินใจว่าจะไม่เข้าเรียน เราสองคนก็พากันเดินเล่นในย่านเรโกเลตาไปเรื่อยๆ โดยไม่ทันสังเกตว่ากำลังเดินลัดเลาะไปตามริมกำแพงสุสาน จนกระทั่งมาโผล่เจอประตูทางเข้า ซึ่งก็ยิ่งใหญ่อลังการเสียจนต้องถอยหลังออกมามองหาป้ายว่ามันคืออะไรกันแน่ เจ้าหน้าที่ที่ประจำอยู่หน้าประตูคงจะเห็นเราชะเง้อมองทางนู้นทีทางนี้ที เลยเดินมาบอกว่าเข้าได้เลยไม่มีค่าใช้จ่าย กล้องถ่ายรูปก็เอาเข้าไปได้ ตอนนี้กำลังมีรอบบรรยายภาษาอังกฤษอยู่พอดี ว่าแล้วก็ดึงมือเรากับแฟนให้ไปรวมกลุ่มกับนักท่องเที่ยวที่กำลังยืนฟังอย่างตั้งใจ

ผู้บรรยายหันมายิ้มรับเรา 2 คน แล้วก็หันไปบรรยายต่อด้วยเสียงที่ดังขึ้น เพื่อให้ทุกคนที่อยู่ตรงนั้นได้ยินอย่างทั่วถึงกัน 

สุสานเรโกเลตามีอายุเก่าแก่เกือบ 200 ปีแล้วค่ะ ก่อนหน้านั้นพื้นที่ตรงนี้เคยเป็นชุมชนของคณะบาทหลวงชาวสเปนนิกายคาทอลิก สิ่งก่อสร้างเดิมในบริเวณนี้มีเพียงโบสถ์ สุสานขนาดเล็ก กับสวนผักและผลไม้เท่านั้น ซึ่งหลังจากอาร์เจนตินาประกาศเอกราชจากสเปนได้ไม่นาน คณะบาทหลวงกลุ่มนี้ก็ย้ายออกจากสถานที่ไป 

ในช่วงเวลาไล่เลี่ยกัน ทางฝั่งยุโรปเกิดมีกระแสตื่นตัวเรื่องความสะอาดและสุขอนามัยในชุมชน จึงเป็นจุดเริ่มต้นของกฎห้ามฝังศพใกล้โบสถ์ที่อยู่ในเขตเมือง และให้นำศพไปฝังที่สุสานขนาดใหญ่แถบชานเมืองแทน

มาร์ติน โรดริเกซ (Martin Rodríguez) ผู้ว่าการรัฐบัวโนสไอเรสในขณะนั้น ก็นำแนวปฏิบัติเดียวกันนี้มาใช้กับบัวโนสไอเรส โดยห้ามไม่ให้ฝังศพทั้งภายในพื้นที่โบสถ์หรือใกล้โบสถ์ในเขตเมือง และแก้ปัญหาด้วยการออกคำสั่งให้ปรับพื้นที่สวนผักผลไม้ที่ชุมชนบาทหลวงเก่า แล้วเปลี่ยนให้เป็นสุสานสาธารณะแห่งแรกของบัวโนสไอเรส

ปัจจุบันมาร์ติน โรดริเกซ อดีตผู้ว่าการรัฐท่านนี้ก็เป็นหนึ่งใน ‘ผู้อาศัยถาวร’ ของสุสานแห่งนี้ด้วยเช่นกันค่ะ 

2

ยกโบสถ์ไปไว้ที่สุสาน 

สุสานสาธารณะในยุคแรกยังใช้การฝังศพแบบทั่วไป อาจมีความแตกต่างกันอยู่บ้างในเรื่องของการตกแต่ง คนธรรมดาอาจจะฝังศพแบบเรียบง่าย และใช้ป้ายหินสลักหรือไม้กางเขนตั้งเป็นเครื่องหมายบอกตำแหน่ง ในขณะที่ครอบครัวของชนชั้นสูงและบรรดาเศรษฐีอาจทำให้สมฐานะด้วยการใช้ป้ายสลักที่ทำด้วยหินอ่อนจากอิตาลี มีแท่นวางดอกไม้สดประดับประดา แล้วก็ค่อยๆ พัฒนาไปเป็นการสร้างห้องเก็บศพขนาดใหญ่ กับอนุสาวรีย์ที่สื่อความหมายเกี่ยวกับผู้ล่วงลับ หรือไม่ก็เป็นรูปปั้นขนาดเท่าตัวคนจริงๆ 

นอกจากนี้ ผู้บรรยายการเยี่ยมชมสุสานในวันนี้ก็ยังพูดถึงรูปแบบห้องเก็บศพที่คนนิยมสร้างในช่วงหลัง

“เมื่อโดนห้ามไม่ใช่ฝังศพที่โบสถ์ ก็เลยใช้วิธียกโบสถ์ไปไว้ที่สุสานเลย” 

โดยห้องเก็บศพเหล่านี้มีลักษณะภายนอกคล้ายกับโบสถ์ย่อส่วน โครงสร้างภายในมีพื้นที่ทั้งบนดินและใต้ดิน ซึ่งชั้นที่อยู่บนดินจะเป็นแท่นวางหีบศพของผู้เสียชีวิตคนล่าสุดของตระกูล ด้านหลังหรือด้านข้างมีบันไดลงไปสู่ชั้นใต้ดิน เมื่อเวลาผ่านไปหีบศพนั้นจะถูกย้ายลงไปอยู่ชั้นใต้ดินเพื่อให้พื้นที่ชั้นบนว่าง และเมื่อร่างนั้นย่อยสลาย จึงเปลี่ยนไปบรรจุไว้ในกล่องที่มีขนาดเล็ก เพื่อนำไปเก็บรักษาไว้ด้วยกันกับสมาชิกคนอื่นๆ ที่เสียชีวิตไปก่อนหน้านี้ วิธีนี้จะทำให้คนทั้งตระกูลใช้ห้องเก็บศพเดียวและถือเป็นมรดกตกทอดจากรุ่นสู่รุ่น 

3

แม้แต่ในความตาย เราก็ยังไม่เท่าเทียมกัน  

สุสานเรโกเลตาไม่ได้เป็นที่รู้จักเพียงเพราะความสวยงามของสถาปัตยกรรมเท่านั้นค่ะ แต่บรรดาผู้ที่ทอดร่างหลับใหลอยู่ในที่นี้แทบจะเรียกได้ว่า เป็นกลุ่มบุคคลผู้ทรงอิทธิพลของอาร์เจนตินาในแทบทุกด้าน ทั้งผู้ที่เคยได้รับรางวัลโนเบล อดีตประธานาธิบดี สตรีหมายเลขหนึ่ง วีรบุรุษและวีรสตรีสงคราม ทหารระดับสูง นักการเมืองอาวุโส นายแพทย์ กวี นักเขียน ทายาทบุคคลชั้นสูง รวมไปถึงมหาเศรษฐีตระกูลใหญ่ๆ ของประเทศ ด้วยเหตุนี้ ห้องเก็บศพและอนุสาวรีย์บางส่วนในสุสานเรโกเลตาจึงได้รับการประกาศให้เป็นอนุสาวรีย์ประวัติศาสตร์แห่งชาติและได้รับการคุ้มครองโดยตรงจากรัฐบาลด้วย

จุดเปลี่ยนที่ทำให้สุสานสาธารณะธรรมดากลายเป็นสุสานเฉพาะบุคคลสำคัญ น่าจะเกิดขึ้นในช่วงที่มีโรคไข้เหลืองระบาดอย่างหนักในประเทศ กลุ่มคนรวยที่อยู่ฝั่งทางใต้ของเมืองค่อยๆ ทยอยกันโยกย้ายมาตั้งถิ่นฐานที่เรโกเลตา เพราะย่านนี้มีภูมิประเทศเป็นเนินเขาและเป็นจุดที่อยู่สูงที่สุดของเมือง จึงเชื่อกันว่าจะลดความเสี่ยงการรับเชื้อไข้เหลืองซึ่งมียุงเป็นพาหะได้

การโยกย้ายของกลุ่มชนชั้นสูงกลุ่มนี้ ทำให้เรโกเลตากลายเป็นย่านที่อยู่อาศัยที่มีค่าครองชีพสูงที่สุดย่านหนึ่งของบัวโนสไอเรส บ้านและตึกสไตล์ยุโรปมากมายถูกสร้างขึ้นในยุคนี้และยังมีหลงเหลือให้เห็นมาถึงปัจจุบันอยู่บ้าง ส่วนสุสานเรโกเลตาเมื่อมีความเจริญมาห้อมล้อมก็กลายเป็นสุสานที่ตั้งอยู่บนแผ่นดินทอง ค่าดูแลรักษารายเดือนของสุสานสูงขึ้นเกินกว่าที่คนธรรมดาจะรับภาระไหว จึงมีการซื้อขายพื้นที่เก็บศพให้แก่กลุ่มคนรวย ปัจจุบันก็ยังมีการซื้อขายอยู่บ้าง แต่มักจะกระทำกันอย่างเงียบๆ ราคาเฉลี่ยต่อล็อกมีตั้งแต่ 1 ล้านบาทไปจนถึง 170 ล้าน

4

‘อรรถรส’ 

หลังจากโดดเรียนจนตามคนอื่นในห้องแทบไม่ทันแล้ว เราไปสารภาพกับครูสอนแทงโก้ว่าเราโดดเรียนไปเดินเล่นที่สุสานมา 2 – 3 ครั้ง วันนั้นครูเลยชวนนั่งล้อมวงแล้วเล่าตำนานของสุสานให้ฟัง เช่น เรื่องของสาวน้อยวัย 19 คนหนึ่งที่ครอบครัวเข้าใจผิดคิดว่าเธอเสียชีวิตแล้ว จึงนำเธอใส่หีบศพไปเก็บไว้ที่ห้องเก็บศพในสุสาน เช้าวันต่อมาผู้ดูแลสุสานเห็นว่าฝาหีบของเธอปิดไม่สนิท จึงรีบเปิดหีบศพดูเพราะกลัวว่าอาจจะมีใครมาขโมยเครื่องประดับไปแล้ว แต่เมื่อเปิดดูก็พบว่าเครื่องประดับยังอยู่ครบ หากใบหน้าของเธอมีรอยขีดข่วนและฝาโลงก็มีร่องรอยคล้ายกับการพยายามจะเปิดฝาจากด้านใน จึงสันนิษฐานกันว่าเธออาจจะฟื้นขึ้นมาและพยายามจะเปิดหีบศพ แต่สุดท้ายก็ขาดอากาศหายใจจนเสียชีวิต 

“ทุกวันนี้ก็ยังมีคนเห็นเธอเดินวนเวียนอยู่ในสุสาน คอยดูแลว่าเผื่อว่าจะมีใครที่ยังไม่ตายและติดอยู่ในหีบแบบเดียวกับเธอ” 

หรือจะเป็นเรื่องผู้ดูแลสุสานที่ทำงานอยู่ที่นั่นเกือบ 30 ปี เขาเก็บสะสมเงินจนซื้อที่ดินในสุสานไว้ 1 ล็อก เพื่อสร้างที่เก็บศพตัวเอง ว่ากันว่าเมื่อห้องเก็บศพของเขาสร้างเสร็จ เขาก็ฆ่าตัวตายในคืนนั้นเพื่อให้บรรลุความตั้งใจ

“ช่วงเปิดปิดสุสานตอนเช้ากับเย็นที่คนน้อยๆ นะ มันจะเงียบจนได้ยินเสียงพวงกุญแจที่แกชอบห้อยเอาไว้ที่เอวดังกริ๊ก กริ๊ก เป็นจังหวะไปทั่ว เหมือนตอนที่แกยังมีชีวิตอยู่ไม่ผิดเลย” 

พอครูอ้าปากจะเล่าเรื่องต่อไป เรารีบยกมือห้ามทันที ตอนแรกเราก็คิดว่าเรื่องผีฝรั่งจะน่ากลัวสักแค่ไหน แต่เอาเข้าจริง แค่ 2 เรื่องแรกก็คงไม่กล้าไปนั่งอ่านหนังสือในสุสานคนเดียวอีกหลายวันแล้ว 

“ไม่ฟังแล้วเหรอ เดี๋ยววันหลังถ้าไม่อยากเรียนก็มาชวนฉันไปเดินที่สุสานด้วยสิ มีเรื่องจะเล่าให้ฟังอีกหลายเรื่องเลย”