“โลกมีวิวัฒนาการอยู่เสมอ แต่เรากำลังไปในทิศทางที่ควรจะเป็นรึเปล่า” 

เสียงพากย์ในสารคดีวาฬไทยของ แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์ ตั้งคำถาม เขาขออนุญาตเปิดหนังดูเพื่อตรวจเช็กสีก่อนให้สัมภาษณ์ 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

ภาพหลายสิบชีวิตพยายามกู้ชีวิตวาฬนำร่องครีบสั้นอย่างสุดความสามารถ พ่ายแพ้ และผ่าท้องชันสูตรศพ เพื่อจะพบถุงพลาสติก 80 ใบ น้ำหนักรวม 8 กิโลกรัม ในท้องสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมแห่งท้องทะเลไทย สร้างความสะเทือนใจตั้งแต่เปิดฉากสนทนา

หลายปีก่อนหน้านี้เราเคยคุยกันหลายครั้ง แดงเป็นชายที่สวมหมวกหลายใบ บางหนเราสนทนาเรื่องงานถ่ายโฆษณาและหนังโรง ในฐานะที่เขาเป็น Director of Photography ของโปรดักชันเฮาส์ชื่อ Film Factory มาสามสิบกว่าปี และเป็นตากล้องคู่ใจของเป็นเอก รัตนเรือง 

บางคราเราคุยกันเรื่องอนุรักษ์วาฬและสัตว์ในท้องทะเลใน ในฐานะที่เขาเป็นผู้ก่อตั้งกลุ่มวาฬไทย กลุ่มบุคคลผู้มีความเชี่ยวชาญด้านสื่อและศิลปวิทยาการหลายแขนง ซึ่งจัดทำเว็บไซต์ www.thaiwhales.org ให้ความรู้เรื่องวาฬไทยอย่างต่อเนื่องตั้งแต่ปี 2011 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

นอกจากนี้ ชาญกิจยังเป็นนักอนุรักษ์ที่ผลักดันเรื่องสิ่งแวดล้อมทางทะเลอย่างจริงจัง เป็นนักดำน้ำ เป็นช่างภาพใต้น้ำ และล่าสุดกำลังจะเป็นนักออกแบบนิทรรศการในอควาเรียม

ในวาระที่โลกหยุดพัก มนุษยชาติกักตัว ฝูงสัตว์กลับคืนสู่ธรรมชาติอย่างน่าประหลาดใจ เราตัดสินใจคุยกับแดงเรื่องชีวิตและการทำงาน เส้นแบ่งระหว่างงานช่างภาพและงานอนุรักษ์พร่าเลือน ทั้งยังต่อยอดต่อไปอย่างไร้ขอบเขต

ไม่แน่ใจ โลกวิวัฒน์ไปในทางที่ถูกที่ควรหรือเปล่า แต่การปรับตัวและตามหาความหมายของงานสำหรับชายคนนี้ คือวิวัฒนาการของการลงมือทำ

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

ช่วงนี้วงการถ่ายหนังโฆษณาเป็นยังไงบ้าง

สับสน ไม่รู้จะเอาไงกับชีวิตนี้ ที่ผ่านมาผมหยุดมาแล้วเดือนครึ่ง เป็นการหยุดนานที่สุด มีคนพยายามจะถ่ายทำกันเล็กๆ น้อยๆ ในสตูดิโอกับกรีนสกรีนแก้ขัด แต่ก็ไม่ใช่หนังจริงๆ จังๆ ผมไม่มีเฟซบุ๊ก แต่เขาก็บอกกันว่าพอใกล้ๆ วันถ่าย หลายคนก็ล้มเลิก แยกย้าย ออกไปถ่ายข้างนอกก็เจอคนประนามแน่ รัฐบาลออกกฎให้เรา ขณะเดียวกันสังคมก็กดดันด้วย โดยเฉพาะช่วงแรกๆ 

แต่ตอนนี้กระแสชักจะตีกลับ ไม่ไหวแล้ว อยากออกมาทำงาน รถมันแน่นขึ้น เดือนที่แล้วโล่งเชียว ตอนนี้เกือบจะเหมือนเดิมแล้วนะ โดยเฉพาะคนระดับกลางๆ อย่างเราที่ไม่ได้รับมาตรการช่วยเหลือใดๆ เลย ก็ต้องดิ้นรนใช่ไหม ผมให้ความร่วมมือแต่ก็ต้องทำมาหากิน อีกเดี๋ยวคุณก็มาไล่ภาษีกับผมแล้ว และเวลาผมเสียภาษีไม่ได้ก็เดือดร้อนแน่ๆ 

ถ้าไม่ติดสถานการณ์ไวรัสระบาด ตอนนี้คุณน่าจะอยู่ที่ไหน

เพชรบุรีหรือไม่ก็ภูเก็ต นี่เป็นช่วงที่ผมไม่ได้ออกเรือนานที่สุดในรอบสิบปี ปกติออกอย่างน้อยเดือนละสองครั้ง ตอนนี้ผมอยากออกเรือมากเลย ใจพุ่งไปแล้ว ห้าหกวันก็ยังดีวะ หรืออย่างน้อยถ้าได้ไปกักตัวที่ศูนย์ฯ ก็ยังดี ถึงอยู่ในพื้นที่จำกัด เราก็พอทำงานได้ ผมพลาดหลุมเต่ามะเฟืองที่ภูเก็ตไปตั้งสามหลุม ทั้งที่เก็บฟุตเทจมาตลอด

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

 ปีที่แล้วมีเต่ามะเฟืองมาออกไข่จำนวนเยอะมาก สิบสามหลุม พีกอย่างไม่น่าเชื่อ เมื่อสองสามวันที่แล้วก็มาไข่อีกหลุม ซึ่งจริงๆ เลยฤดูกาลไปแล้ว เพราะไม่งั้นจะร้อนเกินไป มันมาไข่ที่หาดไม้ขาวซึ่งเคยเป็นแหล่งวางไข่ แต่ไม่มีมาเป็นสิบๆ ปีตั้งแต่สนามบินภูเก็ตสร้าง เหมือนที่ หงา-สุรชัย จันทิมาธร เคยร้องเพลง ขอหาดไม้ขาวให้เต่ามะเฟือง พอปิดหาด คนไม่มา เต่ามะเฟืองก็กลับมา แสดงว่ามันพร้อมจะกลับมาอยู่แล้ว แต่กิจกรรมของคนเราเยอะมากจนมันไม่กล้า ถือว่าเป็นปรากฏการณ์ใหม่เลย 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย
แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

ความเปลี่ยนแปลงของ ThaiWhales ในรอบ 9 ปี ตั้งแต่ก่อตั้งมาคืออะไร

มีคนแหย่ว่ามันต้องเป็น Thai Whales and Friends แล้วล่ะ เว็บไซต์ก็คงจะเปลี่ยนเหมือนกัน มีการเพิ่มตามที่เขาพูดมา อย่างปีที่แล้วทำเรื่องมาเรียม ก็มีความสุข ตอนนี้กำลังทำเรื่องเต่ามะเฟือง ผมมองว่าเป็นเรื่องเดียวกันทั้งหมด สัตว์ทะเลที่เลี้ยงลูกด้วยนมอย่างวาฬ โลมา พะยูน และเต่าทะเล 

ตอนนี้ผมเป็นห่วงว่ามนุษย์ไม่ค่อยมี สัตว์ก็กลับมา แล้วพวกมันก็เริ่มชิน คุณลองคิดดูสิ ในวันที่ปลดล็อกดาวน์ สัตว์เขาไม่ได้รู้ไปกับเรา ผมห่วงว่าต้องมีโลมาที่โดนเรือชน มีกวางที่โดนรถชน เขาใหญ่ปิด ถนนก็มีลิงเต็มไปหมด ช่วงนี้มีแต่เจ้าหน้าที่เท่านั้นซึ่งก็น้อยมาก วันที่นักท่องเที่ยวกลับเข้าไปเป็นแบบเดิมอะไรจะเกิดขึ้น มนุษย์เราไม่เปลี่ยน 

การระบาดนี้เกิดในโลกสมัยใหม่ จริงๆ เราจัดการมันได้รวดเร็วมากนะ ถ้าสมัยก่อนคนต้องแย่กว่านี้เยอะมาก มนุษย์จะมีบาดแผลรุนแรง แต่ไม่ทันไรตอนนี้เราก็เริ่มกลับมาใช้ชีวิตแบบเดิมแล้ว ซึ่งผมไม่ได้ว่านะ ผมก็อยากกลับไปใช้ชีวิตแบบเดิมเหมือนกัน

 ตอนนี้คนดีใจที่ธรรมชาติกลับมาดี แต่แล้วไงต่อ เรามีมาตรการอะไรสำหรับธรรมชาติต่อไหม เพราะในที่สุดเศรษฐกิจของมนุษย์ต้องมาก่อน ความเป็นอยู่ปากท้องเราต้องมาก่อน ตอนนี้เป็นช่วงเวลาที่ดีสำหรับทบทวนว่าเรือจะวิ่งอย่างไร จะควบคุมมลพิษทางเสียงในทะเลอย่างไร เราพูดกันแต่ว่าเมื่อไหร่จะคลายล็อกดาวน์เพื่อที่เราจะได้กลับไปใช้ชีวิตแบบเดิม ก็น่าสงสารสำหรับสัตว์ แต่คงดีสำหรับคน รวมทั้งตัวผมด้วย 

เวลาออกเรือ คุณออกไปทำอะไรบ้าง

ดูวาฬ ถ่ายภาพ ช่วยทำบันทึกให้ชัดเจน แล้วก็เผยแพร่เรื่องนี้บน ThaiWhales และเพจในเฟซบุ๊ก โจทย์ผมตอนแรกคือคนไทยไม่รู้จักวาฬเลยว่ะ น่าสงสาร ไม่มีใครรู้จักได้ไงวะ มันเป็นสัตว์ที่ใหญ่อันดับโลกเลยนะ และมันอยู่ในเมืองไทยมาสองสามร้อยปีแล้ว วาฬฝูงนี้เกิด เติบโต และตายที่นี่ การที่เราไม่รู้ว่ามันมีอยู่ สำหรับผมมันเป็นเรื่องใหญ่ เขามีผลต่อนิเวศวิทยาบางอย่างกับทะเลไทย อาจไม่ใช่ว่าถ้าวาฬสูญสิ้นไปจากเมืองไทย คนจะอยู่ไม่ได้ ก็ไม่ใช่ แต่จะปล่อยให้เขาหายไปจากโลกนี้เหรอ

 ในรอบสิบปีที่ผ่านมา ผมน่าจะเป็นหนึ่งในคนไทยที่ออกไปดูวาฬมากที่สุด ดูจากเว็บไซต์ผมได้ ทั้งหมดที่อยู่ในไทม์ไลน์ เก้าสิบเปอร์เซ็นต์ผมต้องอยู่ด้วย 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย
แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

การที่เราตามถ่ายอัตลักษณ์วาฬ ทำให้เรารู้ว่าประชากรวาฬที่แท้จริงว่ามีกี่ตัว สมมติบางคนออกเรือบอกว่าเจอสิบสามตัว แต่ถ้าเรารู้จักอัตลักษณ์จะบอกได้ว่า ไม่ คุณเจอแค่เจ็ดตัว ที่เห็นคือซ้ำกัน 

สมัยก่อนผมพูดได้ว่ามีวาฬในไทยประมาณหกสิบถึงเจ็ดสิบตัว แต่ตอนนี้ไม่กล้าบอก เพราะบางตัวตาย ไม่พบนานแล้ว และมีตัวที่เราไม่รู้จักเยอะเหมือนกัน ยิ่งพอเราไม่ได้ตามถ่ายอัตลักษณ์ติดๆ จะเริ่มไม่ค่อยรู้ น่าเสียดาย การที่เรารู้จักมันดีกว่า คนก็ผูกพัน มีชื่อคือมีตัวตน เราไม่ได้เรียกว่าแค่วาฬ แต่เป็นแม่นั่นแม่นี่ 

เบื่อบ้างไหม ทำกิจวัตรซ้ำๆ แบบนี้มาเป็นสิบปีแล้ว 

ถามตัวเองเหมือนกัน แต่ไม่เบื่อ แค่เหงาๆ ช่วงปีสองปีหลังผมไม่ค่อยได้เขียนไดอารี่ เพราะมันมีแต่คำว่า ว่างเปล่า ว่างเปล่า 

เรือวิ่งออกไปทางสมุทรสงครามตามเส้นทางที่เราเคยเจอวาฬ แต่ปีหลังๆ นี้น้อยลงมาก บางวันไม่เจออะไรเลย ส่วนใหญ่ผมนั่งตากแดดบนหลังคา มีแต่น้ำ นกก็ไม่มี ปลาที่กระโดดข้างๆ ก็ไม่มี ทั้งวันหมดไปกับอะไรแบบนี้ ก็แปลก ผมก็ยังอยู่ไปได้ อาทิตย์หนึ่งพอว่างก็ออกไปอีก มองไปข้างหน้าได้ทั้งวัน ขอให้ได้ถ่างตาดูเถอะ 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

ทำไมถึงพบวาฬน้อยลง

นั่นสิ ผมถามตัวเองเสมอว่าเราทำน้อยไปหรือเปล่าวะ มันไม่มีหวังเลย เพราะอะไร ต้องทำมากกว่านี้ไหมเพื่อให้ได้คำตอบที่ชัดเจนว่าวาฬหายไปไหน แล้วจะได้ช่วยได้ ก็เลยไม่เบื่อมั้ง ทุกครั้งผมลุ้นว่าได้เจอบ้างเถอะ จะได้เห็นอะไรที่ได้สังเคราะห์วิเคราะห์หน่อย หรืออย่างน้อยก็บอกคนอื่นได้ว่าเกิดอะไรขึ้น นี่ละมั้งประโยชน์ของเรา คงไม่ใช่นักอนุรักษ์ NGO อะไรขนาดนั้น

ผลงานล่าสุดของ ThaiWhales คืออะไร

สารคดีชุด ‘วาฬบอกที’ มาจากฟุตเทจที่เราเก็บมาแปดเก้าปี ตอนผมออกไปถ่ายวาฬครั้งแรก สัญชาติญาณบอกว่าขอเก็บฟุตเทจไว้ก่อน เป็นนิสัยของช่างภาพ และคิดว่ามันน่าจะเป็นประโยชน์บ้าง เราเป็นคนทำหนัง วันหนึ่งเราก็จะได้เล่ามันเป็นหนัง ผมได้ทุนจากกองทุนสื่อปลอดภัยและสร้างสรรค์ ใน พ.ศ. 2561 แล้วพึ่งมาทำเสร็จใน พ.ศ. 2563 ใกล้จะได้เผยแพร่แล้ว

สารคดีประมาณครึ่งชั่วโมงมีทั้งหมดสามเรื่อง คือ ชื่อนั้นสำคัญไฉน, จับให้ได้ไล่ให้ทัน และ วิกฤตวาฬไทย เป็นสารคดีที่เล่าเรื่องเกี่ยวกับวาฬของไทยเรา โดยหลักๆ คือวาฬบรูด้าที่พบเห็นในอ่าวไทยตอนบน กรรมการบอกว่าเป็นชุดสารคดีที่ดีและเห็นควรสนับสนุนต่อยอดโครงการ เพราะเขารู้สึกว่าน่าจะขยายเป็นภาคภาษาอังกฤษ เป็นสารคดีที่ผมมั่นใจว่าไม่มีใครทำได้จริงๆ เพราะที่ผ่านมาสารคดีในประเทศไทยเป็นสารคดีสั้นๆ เฉพาะหน้า น้อยมากที่จะมีคนรวบรวมฟุตเทจหลายๆ ปี 

ตอนแรกที่ทำผมเห็นว่าสื่อมีเต็มไปหมด ไม่ลงทีวีก็เอาไปสอนเด็กได้ เมื่อสิบกว่าปีก่อนเรารู้จักเทคโนโลยีมากกว่าคนอื่น ภาคราชการยังไม่มีกล้องไฮสปีด ถ่ายไปก็ได้ใช้ได้ดู กลายเป็นงานวิจัยได้อีก

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย
แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

ดูเหมือนว่าตอนนี้งานถ่ายภาพกับงาน ThaiWhales เข้ามาบรรจบกัน

มันเป็นอย่างนั้น ตอนแรกเป็นแค่การกบฏงานของตัวเองว่า กูไม่ต้องไปนั่งถ่ายโฆษณา ไม่มีคนมาบอกกูว่าเอาแบบมาวางตรงนี้ ในที่สุดคงเป็นเพราะเราชอบสิ่งนี้ ดังนั้นเราก็เล่าเรื่องนี้ให้คนฟังไปเรื่อยๆ แต่ก่อนการเล่าคือถ่ายๆ เอาฟุตเทจมาตัด แล้วก็ฉายหนังไป แต่เดี๋ยวนี้ไม่ใช่แล้ว สื่ออยู่กับตัวเราตลอดเวลา

ThaiWhales พางานสะท้อนกลับเข้ามา กลายเป็นว่างานผมเริ่มเป็นงานสารคดีมากขึ้น งานโฆษณาน้อยลงไปเพราะผมไปโฟกัสงานด้านโน้น มันตอบสนองเรา ทำให้ได้รู้ได้เห็นอะไรเยอะขึ้น 

มีการพบโครงกระดูกวาฬใต้น้ำที่ภูเก็ต เขามาคุยกับผมว่าจะจัดแสดงอย่างไรให้แตกต่าง เราจะทำนิทรรศการใต้น้ำว่าเกิดอะไรขึ้นกับมัน ที่สถานแสดงพันธุ์สัตว์น้ำภูเก็ตแถวแหลมพันวา ซึ่งผมไม่เคยทำแบบนี้เลยนะ 

จากเริ่มถ่ายภาพวาฬ กลายเป็นมาจัดนิทรรศการได้ยังไง

คงเพราะผมทำเรื่องวาฬแต่ผสมสื่อลงไป งานพิพิธภัณฑ์สมัยนี้ก็เป็นงานสื่อ ไม่ใช่เก็บของชิ้นหนึ่งไว้แล้วแปะป้ายประวัติรอคนไปดู เดี๋ยวนี้พิพิธภัณฑ์ไม่ทำแบบนั้นกันแล้ว ทำสื่อผสมแทบทั้งนั้น ต้องถ่ายภาพ ใช้แสง ใช้โปรเจกเตอร์ ใช้การแมปปิ้ง ใช้มีเดียหลายๆ แบบ เป็นงานมัลติมีเดียจริงๆ ผมแอบรู้สึกสนุกนิดๆ เพราะว่ามันผสมหลายอย่าง ไม่ใช่แค่เอากระดูกมาวางก็จบ ตอนนี้พอจะทำนิทรรศการ ผมคิดถึงเรื่องเสียง เราอยากให้มันมีเสียงให้คนฟัง คงเพราะอยู่กับงานโฆษณา ต้อมก็เป็นผู้กำกับที่กำกับด้วยการฟังเสียง

งานผมออกไปจากทีวี แต่ก็ยังเป็นงานโฆษณาเหมือนเดิม แค่ฟอร์เมตมันเปลี่ยนไป เดี๋ยวนี้ถ่ายโฆษณาบางทีต้องถ่ายสองเวอร์ชัน ถ่ายเฟรม 16 กับ 9 แนวนอนเสร็จแล้วต้องเผื่อ 4 ต่อ 3 เพื่อจะดูในมือถือ 

การเป็นช่างภาพปัจจุบันนี้มันง่ายขึ้น ใครๆ ก็เป็นได้ ผมเลยต้องยิ่งเลยตรงนั้นไปแล้ว เราทุกคนถูกบังคับให้เลยตรงนั้นไปหมด

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย
แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

เลยตรงนั้นไปเป็นอะไร

ไปเป็นสิ่งที่คุณชอบ ไปเป็นสิ่งที่คุณแม่งอยากทำ เพราะคุณไม่มีทางเลือก เดี๋ยวนี้งานถ่ายภาพเปลี่ยนไป ตากล้องรุ่นเล็กๆ หลังผมมีมากมาย โลกที่วิวัฒน์ต้องเป็นอย่างนี้ เราต้องปรับตัว ผมก็วิวัฒน์ตัวเองไปเหมือนกัน ผมเป็นช่างภาพตั้งแต่เรียนจบมาเป็นผู้ช่วยตากล้อง จนเป็นตากล้อง หลอมรวมมาเป็นคนแบบนี้

สมัยก่อนช่างภาพคือคนที่ถ่ายภาพแล้วเอาฟิล์มไปล้างในแล็บ ใช้ซิลเวอร์ไนเตรตอะไรก็ว่าไป แต่เดี๋ยวนี้ทุกคนเป็นช่างภาพกันหมด อุปกรณ์ก็เปลี่ยนแปลงไป กลายเป็นทักษะที่ทุกคนมี มีเหมือนทุกคนมีชื่อนามสกุล เกิดมาแป๊บเดียว เอามือถือไปก็ถ่ายภาพเป็น หลานผมสองขวบก็ถ่ายเป็นแล้ว 

ผมเลยรู้สึกว่ามันตลกดี อาชีพเราเหมือนหายไป แต่ก็ไม่ได้หาย มันหลอมรวมไปกับสังคม กลายเป็นว่าช่างภาพรุ่นเก่าต้องวิวัฒนาการตัวเองไปประกอบกับความรู้หลายๆ อย่าง เราไม่รู้จะทำยังไง ก็ต้องเริ่มจากสิ่งที่เราชอบ แค่หาให้ได้ว่าเราชอบอะไร แล้วก็ไปทำด้วยทักษะที่มีอยู่ 

คติในใจผมลึกๆ คือทำสิ่งที่เราชอบ แต่อย่าเอาตัวเองเป็นที่ตั้งมาก ทำอย่างจริงใจ โดยไม่ใช่ประโยชน์ของตัวเราเป็นหลัก ลึกๆ เรารู้อยู่แล้วว่าถ้าเราตั้งใจทำให้ดี ในที่สุดมันก็จะต้องวนกลับมาที่เราแหละครับ ก็เหมือนเราทำบ้าน ถ้าเราทำให้ดีตั้งแต่แรก คนที่อยู่ในบ้านก็มีความสุข 

คุณเคยบอกว่าไม่อยากเป็นผู้กำกับ เป็นช่างภาพสบายดีแล้ว แต่ตอนนี้กลับกลายเป็นผู้กำกับเสียเอง

ถูกครับ ไม่อยากมายืนตรงนี้เลย ต้องทำเพราะตกกระไดพลอยโจนหลายอย่าง เรื่องงบ เรื่องเวลา ในที่สุดผมก็ขยับไป มีเพื่อนเป็นผู้กำกับก็ปรึกษาเขา 

เพื่อนบอกว่าไง

“Good Luck นะพี่ แม่งปวดหัวแน่” (หัวเราะ) พอถึงจุดที่ต้องตัดสินใจทำ มันเป็นงานที่ผมรัก ก็ง่ายหน่อย ผมรู้สึกว่าผมพอทำได้ สารคดียึดความเป็นจริงเป็นหลัก พอดีผมใช้เวลาอยู่กับมัน ออกไปเจอมันมาก ถ้าให้ผมไปกำกับอย่างอื่นก็ไม่ทำนะ 

ตอนนี้ผมเขียนสคริปต์หนังเรื่องวาฬขึ้นมา ต้อม (เป็นเอก รัตนเรือง) เป็นแรงบันดาลใจให้ผมเสมอ เขาบอกว่าพี่ลองเขียนสิ่งที่พี่ชอบสิ เล่าให้เขาฟังแล้วเขาก็ถามว่าพี่ไม่คิดจะกำกับเองเหรอ ไม่มีทาง ผมยังหาคนกำกับอยู่ ยังไม่มีคนรับ พอทำไปมากๆ ก็กลัวว่าต้องกำกับเอง ไม่อยากทำเลย แต่เมืองนอกเขาก็มีทำร่วมกันนะ Director of Photography ควบคุมทุกอย่าง คนกำกับแค่กำกับการแสดง หนังหลายเรื่องของ DP เก่งๆ เขา เป็นคนจัดการทุกอย่างว่าต้องถ่ายยังไง ลึกๆ ผมอาจตั้งเป้าไว้เป็นแบบนั้น 

งานที่ผมทำทั้งหมดมันผ่านเรื่องการเป็นช่างภาพ แต่ผมยังไม่รู้จะหานิยามของคำว่าช่างภาพยังไง มันเหมือนทั้งมีความหมายและไม่มีความหมาย งานที่ทำทั้งหมดมันก็ผ่านเรื่องภาพนั่นแหละ แล้วมันก็ผ่านกระบวนการสร้างตัวผมขึ้นมาเหมือนกัน เป็นทั้งช่างภาพด้วย เป็นคนเล่าเรื่องด้วย เป็นคนที่รู้จักสื่อที่นำมาใช้ประโยชน์ การทำงานโฆษณาก็มีส่วนดี มันทำให้ผมเข้าใจการประกอบจากคนเก่งหลายๆ คน 

ตั้งแต่ก่อตั้ง ThaiWhales อะไรคือผลตอบรับที่ทำให้คุณชื่นใจมากที่สุด 

จริงๆ ก่อนหน้า COVID-19 นี้น่าดีใจมาก คลิปของเจ้าวาฬนำร่องครีบสั้นตัวนั้นได้ผลมาก หลังจากนั้นก็มีสเปิร์มเวลส์ติดเข้ามา ตั้งแต่ พ.ศ. 2561 สำนักข่าวขอรูปกันไปหมดทั้งในเมืองไทยและต่างประเทศ แล้วเราก็ให้ไป จริงๆ ถ้าขายฟุตเทจผมรวยไปแล้ว คลิปนี้แหละที่ดันทุกอย่างให้เกิดขึ้น ยิ่งพอมาเจอมาเรียมอีก ปีที่แล้วเรื่องขยะใต้น้ำดังมาก ในที่สุดร้านสะดวกซื้อก็หยุดให้ถุงพลาสติกสักที ก่อน COVID-19 จะพามันกลับมาอีกครั้ง จบเรื่องนี้คงต้องมารณรงค์กันใหม่

เราไม่ได้เป็นหัวหอก แต่ถือว่ามีส่วนร่วมแล้วกัน ในที่สุดสิ่งที่เราทำก็มีประโยชน์ เราไม่ต้องเป็นหลัก แต่ได้เป็นส่วนหนึ่งก็ยังดี ถือว่าผลลัพธ์จากสิบปีที่ผ่านมาได้ไปทำหน้าที่ของมัน

ตอนยื่น Proposal ทำสารคดี กรรมการบอกว่าฟุตเทจเราละเอียดมาก เป็นภาพที่ไม่มีใครเคยเห็น เราค่อยๆ ทำและสะสมไป ไม่ใช่อะไรที่ยิ่งใหญ่แต่ตอบโจทย์ แค่คำพูดพวกนี้ผมก็ดีใจ ล่าสุดญี่ปุ่นส่งหนังสือเรื่องสิ่งแวดล้อมมาให้ เขาซีเรียสมาก ห่อมาอย่างดี เขียนโน้ตขอบคุณเป็นเรื่องเป็นราวอย่างเรียบร้อย บอกว่าเสียดายที่หนังสือเล่มนี้เป็นภาษาญี่ปุ่น แต่ว่าขอบคุณจริงๆ ที่ส่งภาพวาฬตัวนี้ไปให้ น่ารักดี รู้สึกดี เห็นความบรรจงตั้งใจแล้วรับรู้ได้ ไม่ต้องให้รางวัลอะไรผม แค่นี้ก็ดีพอๆ กับประกาศนียบัตรสมาคมโฆษณาและรางวัลสุพรรณหงส์แล้ว รูปนั้นมันก็ Pay It Forward ของมันไป นั่นคือความภูมิใจของผม 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

อาชีพสุดท้ายก่อนมาเป็น DP ที่ Film Factory คุณเคยเป็นโปรดิวเซอร์มาก่อน

ใช่ ผมรู้จักคุณหนัง (พงศ์ไพบูลย์ สิทธิคู – ผู้กำกับผู้ก่อตั้ง Film Factory Thailand) ตอนเป็นโปรดิวเซอร์ที่ J. Walter Thompson ก่อนหน้านั้นผมเป็นผู้ช่วยกล้องอยู่หกเจ็ดปีที่ Salon Film เป็นบริษัทเล็ก คนทำงานไม่เยอะ ยิ่งเวลามีหนังต่างประเทศมาถ่าย ก็เหลือทีมงานทำหนังโฆษณาไทยไม่กี่คน ดังนั้นผู้ช่วยกล้องนี่ทำทุกอย่างเลยครับ ขับรถ ไปประชุมกับลูกค้า กลับมาคุยกับผู้กำกับ นั่งทำใบเสนอราคา พิมพ์ดีดยังพิมพ์เองเลยครับ พิมพ์เสร็จใส่ซอง ไม่มีคนส่งผมก็ไปส่งเอง 

พอปีหลังๆ ทาง J. Walter Thompson เขาขาดโปรดิวเซอร์ ตอนเขาโทรมาชวนไปทำงาน ผมนึกว่าเขาจะเปิดแผนกถ่ายภาพ แต่เขาชวนไปเป็นโปรดิวเซอร์ ผมตอบไปว่าไม่เคยทำ แต่เขาบอกว่าก็ทำไอ้ที่แกทำนั่นแหละ มันต้องเข้าใจงานถึงจะเป็นโปรดิวเซอร์ได้ ผมเป็นผู้ช่วยกล้องแท้ๆ แต่คนที่รู้จักผมต่างรู้ว่าไอ้นี่มันรู้ไปหมด อาจรู้ไม่จริงก็ได้ แต่รู้หมด ทำได้หมด ผมก็เลยลองไปทำดู 

เป็นอยู่นานไหม

สองปีครับ จริงๆ ไม่ได้ชอบ ตอนนั้นทุกข์อยู่สองอย่าง หนึ่งคือบริษัทไม่ค่อยมีงานโฆษณามาก เขาโฟกัสที่การทำหนังต่างประเทศ ยุคนั้นพวกหนังฮ่องกงชอบมาถ่าย บางทีเราอยากถ่ายงานทีมงานก็ไม่อยู่ สองคือเราสงสัยว่าเวลาคนจะได้งาน มันได้ยังไง ผมทำใบเสนอราคาเอง รู้อยู่แล้วว่าเราถูกกว่า แต่ทำไมเราไม่ได้งาน แสดงว่ามันมากกว่าเรื่องเงิน 

คิดว่าเพราะเอเจนซี่รู้จักกับโปรดักชันเฮาส์ ไม่ได้หมายความว่าเขามีนอกมีในกัน แต่เขารู้งาน มีความเข้าใจ รับรู้สไตล์กัน เงินไม่ใช่เรื่องสำคัญที่สุด วันที่เขาโทรศัพท์มาชวน เป็นวันที่ผมคิดอยู่เลยว่าเราขาดอะไร ผมเลยรู้สึกว่าคงถึงเวลาแล้วที่เราต้องออกไปดูว่าโลกมันเป็นยังไง 

ตอนสัมภาษณ์งาน นายฝรั่งถามว่ายูคิดว่าทำงานนี้ได้มั้ย ผมตอบไปว่าไอมั่นใจว่าทำได้ ไอไม่เคยทำมาก่อน แต่จะพยายามทำอย่างดี คำถามที่สอง ยูจะอยู่นานไหม อ๋อ ไม่นาน ไออยู่แค่ปีเดียว เขายังบอกเลยว่ากล้าพูด เขายังย้อนกลับมาเลยว่ายูอาจจะอยู่กับไอไม่ถึงปีก็ได้ (หัวเราะ) ผมบอกเขาไปตรงๆ เลยว่าไม่ได้ชอบงานนี้ ผมชอบงานถ่ายภาพ คิดว่ามาทำงานนี้เพื่อจะได้เข้าใจการถ่ายภาพ อยากรู้การตีความ การจัดการเงิน การประชุมบอร์ด การทำตัวให้เป็นที่ไว้ใจ 

งานของโปรดิวเซอร์ใกล้เคียงกับงานผู้กำกับมากกว่าหรือเปล่า

เป็นงานที่อยู่ข้างหลัง แต่ต้องการความเข้าใจในระดับเดียวกัน ผมคิดว่าผู้กำกับเป็นโปรดิวเซอร์ไม่ได้หรอก มีบ้างแต่น้อย เพราะผู้กำกับเป็นคนที่ละเอียดกับความรู้สึกของคน แต่โปรดิวเซอร์ต้องเป็นคนใจร้าย เป็นคนชี้เป็นชี้ตายว่าใครควรจะได้งานไหน คนนั้นเหมาะกับงานนั้น คนนั้นไม่เหมาะกับงานนี้ หรือไม่มีงานก็สร้างงานขึ้นมา ผมก็รู้สึกว่ามันไม่เหมาะกับผม แต่ผมต้องการรู้ลึก โปรดิวเซอร์ไม่ใช่แค่ทำเรื่องเงิน ไม่ใช่แค่เลือกคนที่ทำงานถูกกว่า ผมรับรู้ว่าสิ่งที่เราทำมันตื้น มันต้องลึกกว่านี้ว่ะ ต้องมองภาพให้ไกล และนี่คือโอกาสที่ดี

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

บอกว่าไม่ชอบ แต่คุณก็ทำงานนี้ตั้งสองปี

ตรงนี้ขอคุยนิดหนึ่ง ตอนนั้น Probation มีหกเดือน พอเดือนที่สองเขาก็ให้ผมผ่านแล้วขึ้นเงินเดือนให้ทันที ทำงานหัวไม่วางหางไม่เว้น แปดเดือนแรกเห็นผมตลอดเวลา เท่าที่ผมจำได้ก็เป็นที่รักของคนที่นั่น พอจะครบปีเขาก็ไม่ให้ออก ทำไปก็มีความสุข ได้ความรู้ และก็รักที่นั่น เพื่อนร่วมงานดีทุกคน ผมคิดว่าเป็นช่วงที่ดีที่สุดของ JWT ก็ว่าได้ ผมชอบสิ่งแวดล้อมที่นั่นมาก แต่เรารู้ว่าเราต้องทำอะไร และทุกคนก็เข้าใจ 

จุดเปลี่ยนที่ทำให้คุณลาออก แล้วย้ายไปฮ่องกงคืออะไร

คุณหนังเลยครับ เขามาชวนไปเป็นตากล้อง ผมเห็นศักยภาพของคุณหนัง เขาเป็นคนมีศักยภาพสูงมาก ผมรู้อยู่แล้วว่าผมต้องมาทางนี้ การเป็นโปรดิวเซอร์เป็นแค่สะพานที่ทำให้ผมเข้าใจมัน แล้วก็โชคดีที่ได้สะพานที่ดี 

คุณหนังเขาก็สุกงอมจากการเป็น Art Director ของเขาแล้ว เขาออกไปฝึกงานกำกับที่ Film Factory Hong Kong ก่อน แล้วผมก็ตามไปทีหลัง ไปฝึกงานใหม่ที่กับ คุณหลุยส์ อึง (Louis Ng) (ผู้กำกับ ผู้ก่อตั้ง Film Factory Hong Kong) เป็นโรงเรียนระยะสั้นที่ได้ประโยชน์มาก ทำให้เห็นเลยว่าภาพยนตร์โฆษณาไม่ใช่แค่บอร์ดเขียนมาแล้วทำตาม มันลึกกว่านั้น เห็นคุณหลุยส์ทำงานและกำกับช่างภาพ รู้เลยว่าเรายังห่างไกลอีกเยอะ

ตอนที่อยู่เมืองไทยเราเป็นแค่ช่างที่ทำตามทฤษฎี ถึงจะเป็นโปรดิวเซอร์ก็ตามที เรารู้ว่ากล้อง 35 มม. ใช้แบบนี้ วางมุมแบบนี้ ทิลต์แบบนี้ แพนแบบนั้น แต่พอไปเรียนรู้จากคุณหลุยส์ เราไปเรียนรู้ด้านศิลปะ มันคือการเรียนรู้ด้านที่เราไม่รู้ ซึ่งลึกกว่าจริงๆ 

เมื่อสามสิบกว่าปีก่อน เทคนิคถ่ายภาพของฮ่องกงเหนือกว่าเมืองไทยมากไหม

ถ้าถามผม ผมว่ามากกว่า เขาทำงานที่เป็นอิสระกว่า เนื่องจากตอนนั้นฮ่องกงเป็นทางออกของจีนและเป็นเมืองของอังกฤษ ดังนั้นเขาทำงานระดับนานาชาติมากกว่าเรา ความคิดสร้างสรรค์เราก็มีนะ คนไทยเป็นผู้กำกับ เป็นช่างภาพ ขึ้นไปรับรางวัลคานส์กันเยอะแยะ แต่ก็เป็นแค่คนกลุ่มเดียว ทั้งประเทศไม่ได้เป็นแบบนั้น ฮ่องกงเป็นที่เล็ก เป็นแหล่งรวมความสร้างสรรค์และอิสรภาพของคนจีน ขณะที่ตอนนั้นเรายังเตาะแตะ หนึ่งบวกหนึ่งเป็นสอง เราเข้าใจ ปรับปรุงได้ แต่เมื่อสามสิบสองปีก่อน ของเขามันเกินกว่านั้นไปแล้ว 

ผมเรียนกับทุกคน ทั้งคุณหลุยส์ และตากล้องด้วยกันที่เป็นอาจารย์ของผม คือคุณ Lester และคุณ Oceanic สองคนนี้เป็นคนละเอียดเรื่องการจัดวางและอารมณ์ คุณ Oceanic เก่งเรื่องการถ่าย Packshot มาก ตอนผมเป็นโปรดิวเซอร์ ผมจำได้ว่าเราถ่ายโฆษณาสบู่ Lux ที่สยามสตูดิโอ ตอนนั้นคนเข้าไปมุงเต็มไปหมด อยากรู้ว่าทีมฮ่องกงทำงานยังไง 

เขาใช้ไฟสองดวง ขยับหลักๆ แค่ดวงเดียว ใครไปช่วยเขาก็บอกว่าไม่เป็นไร ขอทำเอง นั่งขยับไฟไปมา ขึ้นลงๆ ซ้ายๆ ขวาๆ จัดกิ่งไม้ใบไม้ไปมา วางสบู่เอง วางดอกไม้เอง ขยับอยู่เกินครึ่งวัน ช่างไฟทุกคน พ่ายแพ้ออกไปนั่งรอข้างนอก เชื่อไหมครับ ถึงตอนนี้ยังไม่มีใครถ่ายได้เหมือนเลย พอเราเห็น Outcome ผมถึงบอกตัวเองว่า มิน่าล่ะ กูถึงไม่เก่งเท่าเขา มันต่างจริงๆ ครับ

อะไรคือจุดอ่อนของช่างภาพที่ชื่อชาญกิจ

ไม่อดทนมั้ง

แต่คุณก็ไปนั่งส่องวาฬบนหลังคาเรือได้ครึ่งค่อนวัน

คงไม่อดทนกับเรื่องที่เราไม่ชอบ ตอนนั่งดูวาฬหัวมันก็วิ่งไปเรื่อย แต่มันไม่เกิดขึ้นเวลาที่ผมเจอเรื่องที่ผมไม่ค่อยสนใจ หรือสรุปไปแล้วว่ามันควรเป็นแบบไหน หนังโฆษณาสมัยนี้บางครั้งมันก็เป็นประชาธิปไตยเกินไป เฟรมนี้เฟรมเดียว มีคนตัดสินใจตั้งห้าสิบคน ก็ตลกไปหน่อย 

ข้อเสียของผมคงมีความละเอียดน้อยไป ถ้าผมละเอียดมากกว่านี้อีกนิด คงได้ดีกว่านี้ ผมไม่ใช่คนสนใจรายละเอียดเล็กๆ การกำกับภาพยนตร์แบบต้อม ผมเข้าไม่ถึง เขาเป็นคนช่างสังเกต ละเอียดเรื่องอารมณ์คน ทำหนังพูดกันทั้งเรื่องยากกว่าหนังแอคชั่นอีกนะ 

ส่วนผมชอบธรรมชาติ เป็นคนขี้เกียจ ชอบนั่งดูใบไม้ตกลงมา ส้มสุกคาต้นแล้วหล่นลงมา 

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

จุดเด่นจุดแข็งของชาญกิจล่ะคืออะไร

ปรับตัวง่าย ผมปรับตัวได้กับผู้กำกับแทบทุกคนทุกสไตล์ ซึ่งเป็นทั้งข้อดีและข้อเสีย บางทีไม่ค่อยมีจุดยืนของตัวเอง เข้าใจเขาไปหมด ไม่ได้คล้อยตามเพื่อเลียเขานะ แต่ผมดันไปสร้างลักษณะนิสัยของผมให้เข้าใจสิ่งที่เขาคิด ผมชอบทำความเข้าใจคนอื่น อดไม่ได้ที่จะคิดตาม ซึ่งจริงๆ ผู้กำกับบางคนเขาต้องการเอกลักษณ์ของผม หลังๆ ประสบการณ์บอกว่า บางทีผมต้องเป็นตัวของผมเองบ้าง ช่างภาพเก่งๆ หลายคนก็มีทางของตัวเอง กูไม่เอา กูจะทำแบบนี้ และผู้กำกับก็ต้องการสิ่งนั้น แต่แน่นอนผู้กำกับบางคนก็ชอบสิ่งที่ผมทำเหมือนกัน 

สี่ปีก่อนคุณเคยบอกว่าเบื่อวงการโฆษณา ตอนนี้มีความเปลี่ยนแปลงอะไรเกิดขึ้นบ้างไหม

(ยิ้ม) ไม่ ผมว่าโฆษณาเปลี่ยนไป มันคงไม่ได้แย่ลงหรอก โฆษณาก็ยังเป็นโฆษณา แค่วิวัฒน์ไปตามคนสมัยนี้ มีเดียสมัยนี้ หลายๆ อย่างผมก็ตามไม่ทัน มันเลยทำให้ผมเบื่อ เพราะผมตอบโจทย์เขาไม่ได้ ผมไม่เข้าใจ แล้วผมก็ไม่ค่อยสนใจ เพราะผมดันมีอย่างอื่นที่สนใจมากกว่า ผมเห็นทุกคนก็บ่นนะ เราคงมีตัวเลือกมากเกินไปมั้ง แต่คนรุ่นใหม่เขาก็ทำกันไปได้ 

ผมไม่รู้สึกเลยว่าโฆษณาในเมืองไทยเราดีขึ้น แต่พอจะบอกว่าไม่ดี ล่าสุดผมดูโฆษณาเบียร์ตัวหนึ่งของเมืองนอก ยังบอกคนที่บ้านเลยว่าทำไมกูไม่ได้ถ่ายโฆษณานี้วะ เห็นโฆษณาดีๆ ก็ยังอยากทำ ดูกี่ทีก็ไม่เบื่อ มีอยู่เก้าช็อตง่ายๆ ไม่พูดกันสักคำแต่เข้าใจทันที เป็นแบบที่อยากทำเลย ขณะที่เราเจองานใช้พรีเซนเตอร์กันอย่างพร่ำเพรื่อมากจนไม่ต้องคิดอะไรกันแล้ว แล้วเราก็โดนพรีเซนเตอร์หลอกกันไป เพราะเขาไม่ได้ใช้สินค้านั้นจริงๆ สักหน่อย

โฆษณาล่าสุดที่ถ่ายแล้วชอบคืองานชิ้นไหน

งานที่ถ่ายกับต้อมที่มองโกเลีย เป็นโฆษณากรุงศรีออโต้ คนกินเนื้อย่างมองโกเลียแล้วออกจากร้านไปเจอมองโกเลียจริงๆ ผมชอบเพราะไปกันน้อยมาก เดี๋ยวนี้ต้นทุนน้อยลง แต่เราต้องพยายามไปถ่ายที่จริงให้ได้ เลยต้องพาคนไปให้น้อยที่สุด ลูกค้ายังต้องมาช่วยจับขากล้อง คุณหนังไปช่วยเป็นสไตลิสต์หั่นเนื้อหั่นผัก ไปกันไม่เกิน 9 คนรวมลูกค้าด้วย ถ่ายกันง่ายๆ น้อยๆ 

ตอนที่ไปถ่ายหนังในหลวงกับต้อมที่ภาคเหนือก็ชอบ กึ่งๆ หนังสั้น ขยายความเรื่องเพลง สรรเสริญพระบารมี ไปถ่ายกันหกคน ง่ายๆ มีความสุข ใช้เวลาแค่สองวัน น่ารักดี 

ความสนุกในการทำงานต่อจากนี้คืออะไร

ได้ทำงานดีๆ สักชิ้นก็ยิ้มแล้ว ง่ายขนาดนั้นเลยนะ การได้ทำอะไรที่เรารู้สึกว่าตอบโจทย์ของเรา ไม่ว่า ThaiWhales หรือโฆษณาก็มีความสุข ยิ่งพอตอนนี้ออกไปทำงานไม่ได้ ยิ่งคิดว่าคงไม่มีอะไรดีไปกว่าการได้ทำสิ่งที่เราชอบ และได้ทำอะไรเพื่อคนอื่นบ้าง จะได้ไม่ทุกข์มาก ช่วงนี้นั่งทำรูปวาฬที่ไปถ่ายมา ปกติยุ่งมากจนต้องไหว้วานคนอื่น ตอนนี้ทำเอง ทุกครั้งพยายามเลือกแค่ห้ารูป แต่จบที่ยี่สิบถึงยี่สิบห้ารูปทุกที ต้องให้คนอื่นช่วยตัดออกให้ เห็นมั้ย ไม่ละเอียดเลย

แดง-ชาญกิจ ชำนิวิกัยพงศ์, Film Factory, ThaiWhales, วาฬไทย

Writer

ภัทรียา พัวพงศกร

ภัทรียา พัวพงศกร

บรรณาธิการ นักเขียน ที่สนใจตึกเก่า เสื้อผ้า งานคราฟต์ กลิ่น และละครเวที พอๆ กับการเดินทาง

Photographer

มณีนุช บุญเรือง

มณีนุช บุญเรือง

ช่างภาพสาวประจำ The Cloud เป็นคนเชียงใหม่ ชอบแดดยามเช้า การเดินทาง และอเมริกาโน่ร้อนไม่น้ำตาล